جمهوری اسلامی که همزمان با ترمیم زخم‌های اخیر خود برای آغاز دور تازه ریاست جمهوری دونالد ترامپ آماده می‌شود، آیا تصمیم می‌گیرد رویکرد سرسختانه‌تری اتخاذ کند یا به میز مذاکره با غرب بازمی‌گردد؟ رژیم جمهوری اسلامی چقدر پایدار به نظر می‌رسد؟
علی خامنه‌ای، رهبر ایران، در نخستین سخنرانی خود پس از سرنگونی رژیم بشار اسد، سعی کرد تا چهره‌ای شجاع از خود در مواجهه با یک شکست استراتژیک نشان داد. او که اکنون در سن ۸۵ سالگی با چالش تعیین جانشین خود نیز رو به روست، گفت: «ایران قوی و قدرتمند است و حتی قوی‌تر خواهد شد.»
او همچنین تاکید کرد که آمریکا و اسرائیل هرچه فشار بیشتری وارد کنند، «محور مقاومت قوی‌تر می‌شود.»
اما کتمان نمی‌توان کرد که پیامدهای منطقه‌ای حمله مرگبار حماس به خاک اسرائیل در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ که مورد تشویق و حمایت ایران قرار گرفت، تبعات کمی برای جمهوری اسلامی نداشته است. اقدامات تلافی‌جویانه اسرائیل، چشم‌انداز جدیدی را برای خاورمیانه پدیدار کرده که در آن، ایران در موقعیتی تضعیف شده قرار گرفته است.
جیمز جفری، دیپلمات سابق ایالات متحده و مشاور امنیت ملی که اکنون در موسسه مطالعاتی مرکز ویلسون (Wilson Center) مشغول به کار است، می‌گوید: «همه قطعات دومینوی جمهوری اسلامی سقوط کرده‌اند. محور مقاومت ایران توسط اسرائیل در هم شکسته شده و حوادث سوریه آن را منهدم کرد. ایران دیگر به جز حوثی‌های یمن گروه نیابتی فعال دیگری در منطقه ندارد. این یک فروپاشی بی‌سابقه یک هژمونی منطقه‌ای است.»
بشار اسد آخرین بار در دیدار با وزیر خارجه ایران در انظار عمومی ظاهر شد. او در این دیدار که در اول دسامبر برگزار شد، وعده داد که صف شورشیانی را که در حال پیشروی به سمت پایتخت سوریه بودند، «درهم می‌شکند.» اما مطابق اعلام کرملین او از سوریه به روسیه فرار کرده است.
حسین اکبری، سفیر ایران در سوریه، اسد را فردی اعلام کرد که همواره «در جبهه و محور مقاومت» حضور داشت. با این حال، هنگامی که پایان رژیم بشار اسد فرا رسید، ایرانِ ضعیف شده، در حالی که از فروپاشی ناگهانی نیروهای تحت حمایتش در منطقه شوکه بود، نه قادر بود و نه خواست که برای او بجنگد.
اتحاد بین روحانیون شیعه ایران و اسدها (که متعلق به فرقه اقلیت علوی، شاخه‌ای از اسلام شیعه هستند) به تحکیم قدرت ایران در خاورمیانه که عمدتا سنی هستند، کمک کرده است.
سوریه همچنین مسیر حیاتی ایران برای ارتزاق شبه‌نظامیان حزب‌الله در لبنان و سایر گروه‌های مسلح فعال در منطقه بود. چنان که در سال ۲۰۱۱ و در پی خیزش مردمی و آغاز جنگ داخلی در سوریه به کمک بشار اسد شتافت و مطابق آمار اعلام شده، بیش از دو هزار تن از نیروی نظامی مستشاری خود را در تلاش برای حفظ حکومت اسد از دست داد.
صنم وکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و آفریقا در اندیشکده چتم هاوس (Chatham House) می‌گوید: «ما می‌دانیم که ایران بین ۳۰ تا ۵۰ میلیارد دلار [از حدود سال ۲۰۱۱ به این سو] در سوریه هزینه کرده است.»
به گفته او، «محور مقاومت» شبکه فرصت‌طلبانه‌ای بود که برای تامین عمق استراتژیک ایران و محافظت از آن در برابر حملات مستقیم طراحی شده بود اما این استراتژی به وضوح شکست خورده است.
لذا دیگر مسیری که ایران می‌توانست در آینده از طریق آن برای کمک به حزب‌الله لبنان و سایر گروه‌های نیابتی خود کمک کند، از بین رفته است.
محاسبات ایران در مورد اقدامات بعدی نه تنها تحت تأثیر سقوط اسد است، بلکه تحت تأثیر این واقعیت است که سپاه پاسداران در اولین رویارویی مستقیم بین ایران و اسرائیل که در آغاز سال جاری خورشیدی رخ داد، عملکرد قابل دفاعی از خود ارائه نکرد. چنان که نشان داد برنامه موشکی ایران که طی سال‌های اخیر بسیار برای آن هزینه و تبلیغ شده بود، در واقعیت نقطه‌زن نیست.
بیشتر موشک‌های بالستیک ایران که در ماه اکتبر به سمت اسرائیل شلیک کرد، رهگیری شدند، اگرچه برخی از آنها به چندین پایگاه هوایی آسیب رساندند. در مقابل، اسرائیل تاکید دارد که حملاتش به پدافند هوایی و توان تولید موشکی ایران آسیب جدی وارد کرد.
جیمز جفری می‌گوید: «معلوم شد که تهدید موشکی ایران یک ببر کاغذی بود.»
جهت‌گیری آینده ایران
اولویت اصلی جمهوری اسلامی اکنون تنها حفظ بقای خودش است. صنم وکیل می‌گوید: «این کشور به دنبال تغییر موقعیت خود، تقویت آنچه از محور مقاومت باقی مانده و سرمایه‌گذاری مجدد در روابط منطقه‌ای است تا از فشاری که ترامپ احتمالاً اعمال خواهد کرد، جان سالم به در ببرد.»
دنیس هوراک که سه سال به عنوان کاردار کانادا در ایران حضور داشته است، می‌گوید: «جمهوری اسلامی یک رژیم بسیار انعطاف‌پذیر است.» اما او ضمن هشدار در مورد توصیف ببر کاغذی در مورد ایران، تاکید می‌کند که جمهوری اسلامی دارای اهرم‌های قدرت زیادی است و هنوز هم قدرت نظامی قابل توجهی دارد که در صورت رویارویی با اسرائیل می‌تواند علیه کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس نیز از آن بهره بگیرد.
با این حال، در سطح بین‌المللی ایران عمیقاً تضعیف شده است. با بازگشت دونالد ترامپ به کاخ سفید و اسرائیلی که توانایی خود را برای از بین بردن دشمنانش به رخ ایران کشیده، آینده سختی پیشِ‌رویِ جمهوری اسلامی قرار دارد.
صنم وکیل توضیح می‌دهد: «ایران قطعاً دکترین دفاعی خود را که عمدتاً مبتنی بر محور مقاومت بود، دوباره ارزیابی خواهد کرد.» به باور او، جمهوری اسلامی برنامه هسته‌ای خود را هم دوباره بررسی خواهد کرد و در مورد سرمایه‌گذاری بیشتر در آن به منظور تامین امنیت بیشتر برای رژیم تصمیم‌گیری کند.
در حال حاضر نیز آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ناظر هسته‌ای سازمان ملل، می‌گوید ایران سرعت تولید اورانیوم غنی‌شده با خلوص ۶۰ درصد را به میزان قابل توجهی افزایش داده است.
بریتانیا، فرانسه و آلمان نیز هفته گذشته با انتشار بیانیه‌ای مشترک اعلام کردند که جمهوری اسلامی ایران، بدون آن که «هیچ توجیه غیر نظامی معتبری» وجود داشته باشد، ذخایر اورانیوم غنی شده خود را به «سطوحی بی‌سابقه» افزایش داده است.
دریا دولزیکووا، کارشناس اشاعه هسته‌ای در اندیشکده رویال یونایتد (Royal United) می‌گوید: «تصویر موجود بسیار نگران کننده است. برنامه هسته‌ای ایران در وضعیت کاملا متفاوتی نسبت به سال ۲۰۱۵ قرار دارد.»
او ادامه می‌دهد: «ما نمی‌دانیم که ایران چقدر به تکمیل ساخت یک سلاح هسته‌ای قابل استفاده نزدیک است. اما ایران دانش زیادی به دست آورده است که بازگرداندن آن به عقب بسیار دشوار خواهد بود.»
تخمین زده می‌شود که ایران در صورت تمایل می‌تواند اورانیوم غنی شده لازم برای ساخت سلاح را طی حدود یک هفته فراهم کند، اما برای ساخت سلاح همچنین نیاز به ساخت کلاهک و نصب یک سیستم حمل و پرتاب دارد، که کارشناسان می‌گویند این کار یک ماه تا یک سال طول می‌کشد.
راز زیمت، کارشناس ارشد موسسه مطالعات امنیت ملی اسرائیل و دانشگاه تل‌آویو می‌گوید: «واضح است که ترامپ تلاش خواهد کرد راهبرد فشار حداکثری خود را دوباره بر ایران اعمال کند. اما من فکر می‌کنم او همچنین تلاش خواهد کرد ایران را در مذاکرات جدید متقاعد کند تا توانایی‌های هسته‌ای‌اش را کاهش دهد.»
اگرچه بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل گفته است که خواهان تغییر رژیم در ایران است، راز زیمت معتقد است که این کشور منتظر خواهد ماند تا ببیند دونالد ترامپ چه می‌کند و ایران چه واکنشی نشان خواهد داد.
به گفته او، بعید است که جمهوری اسلامی بخواهد به یک رویارویی تمام عیار دامن بزند و در مقابل دونالد ترامپ هم تاکید کرده که علاقه‌ای به آغاز جنگ ندارد، بنابراین او تلاش خواهد کرد تا در گام نخست با ایران مذاکره کند.
یورونیوز فارسی
