* مسعود پزشکیان می‌گوید کمبود آب، کلان‌شهر تهران را غیرقابل سکونت کرده، اما کارشناسان ایده جابه‌جایی را رد می‌کنند
در سال ۱۷۸۶، آقامحمدخان قاجار پایتخت پادشاهی تازه‌متحدشده ایران را به یک آبادی آرام در دامنه کوه‌های شمالی منتقل کرد: تهران. اکنون، پس از دو و نیم قرن، رئیس‌جمهور ایران، مسعود پزشکیان، بار دیگر به دنبال جابه‌جایی پایتخت است.
رئیس‌جمهور دولت خود را مأمور انجام مطالعات امکان‌سنجی برای انتقال پایتخت از تهران کرده و گفته چالش‌های زیست‌محیطی، کلان‌شهر پراکنده ۱۰ میلیونی را غیرقابل سکونت کرده و ترک آن «دیگر یک گزینه نیست، بلکه الزامی است».
پزشکیان هفته گذشته گفت: «تهران گسترش یافته و بیش از حد بارگذاری شده است. آب‌های زیرزمینی‌مان را تخلیه کرده‌ایم، از جاهای دیگر آب به تهران منتقل می‌کنیم، اما همچنان با کمبود مواجهیم. چه سیاستی اجازه می‌دهد بدون پایداری زیست‌محیطی به توسعه ادامه دهیم؟»
پزشکیان پیشنهاد کرده ایران می‌تواند پایتخت جدیدی در نوار ساحلی دورافتاده و کم‌جمعیت مکران در جنوب، کنار خلیج عمان بسازد؛ منطقه‌ای که حامیانش می‌گویند پتانسیل توسعه عظیم و دست‌نخورده‌ای دارد و از نزدیکی به مسیرهای تجارت دریایی بهره می‌برد.
با این حال، کارشناسان این ایده — که هنوز در مراحل بسیار اولیه است — را رد کرده‌اند و می‌گویند جمهوری اسلامی ظرفیت اجرای چنین پروژه عظیمی را ندارد؛ پروژه‌ای که در دهه‌های گذشته بارها مطرح شده اما به دلیل موانع عظیم کنار گذاشته شده است.
آن‌ها می‌گویند با اقتصاد ایران که زیر بار تحریم‌های آمریکا و جنگ در حال فروپاشی است، جابه‌جایی و ساخت پایتخت جدید نیازمند سرمایه‌گذاری عظیمی است که کشور از آن بی‌بهره است.
علی بیت‌اللهی، مدیر مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، می‌گوید: «این ایده بر پایه فرضی ساده و نادرست استوار است که با جابه‌جایی صرف پایتخت از یک مکان جغرافیایی به مکان دیگر، جمعیت‌های بزرگ به منطقه جدید منتقل خواهند شد.»
«شاید ۱۰ درصد جمعیت به دلیل شغل‌شان مجبور به مهاجرت شوند، اما بسیاری دیگر که آرزوی مهاجرت به تهران را دارند، جای آن‌ها را خواهند گرفت.»
ده‌ها کشور — از برزیل تا قزاقستان — در دهه‌های اخیر پایتخت‌های خود را جابه‌جا کرده‌اند، اما چنین پروژه‌هایی هزینه‌های هنگفت و چالش‌های لجستیکی عظیمی به همراه داشته است.
اندونزی در حال انتقال پایتخت خود از جاکارتای پرترافیک به شهر هدفمند نوسانتارا در بورنئو است، اما این پروژه با تأخیرهای متعدد مواجه شده است.
با این حال، عظمت چالش‌های پیش روی تهران ترسناک است.
این شهر از فرونشست شدید زمین رنج می‌برد، زیرا خشکسالی و مدیریت ضعیف آب باعث فرونشست زمین می‌شود. تهران روی گسل‌های لرزه‌ای بزرگ قرار دارد و در برابر زلزله‌های ویرانگر آسیب‌پذیر است. حتی گورستان شهر نیز در حال پر شدن است.
اما مقامات محلی با عجله در حال اجرای پروژه‌هایی برای بهبود زیست‌پذیری هستند.
شهرداری همچنین در حال ساخت ۱۰۰ کیلومتر مسیر پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری است تا شهر را احیا کند، در حالی که دولت پروژه انتقال آب از سد طالقان، واقع در ۱۴۰ کیلومتری شمال‌غرب تهران، را برای تأمین آب پایتخت تسریع کرده است.
اما انزوای بین‌المللی ایران توانایی مقامات برای اقدام را پیچیده می‌کند. حسن فرتوشی، دبیرکل کمیسیون ملی ایران برای یونسکو، گفت تحریم‌ها مانع بزرگی برای توسعه علمی و انتقال فناوری مورد نیاز برای حل مشکلات تهران هستند.
بیت‌اللهی گفت: «جابه‌جایی پایتخت فرونشست زمین را متوقف نخواهد کرد. خطر زلزله از بین نخواهد رفت. تأمین آب تهران افزایش نخواهد یافت. آلودگی هوا ادامه خواهد داشت.»
«در واقع، به نظر من، یکی از جنبه‌های منفی این است که تهران ممکن است توجهی را که اکنون به عنوان پایتخت دریافت می‌کند، از دست بدهد.»
طرح پزشکیان برای انتقال پایتخت ظاهراً مورد استقبال جمعیت تهران قرار نگرفته است؛ بسیاری از آن‌ها این پیشنهاد را پاسخی غیرعملی به مشکلاتی می‌دانند که خود نتیجه دهه‌ها بی‌توجهی رسمی و حاکمیت ضعیف است.
مهلا، دانشجوی دانشگاه، گفت: «جابه‌جایی پایتخت چه فایده‌ای دارد؟ آیا مشکلات ناپدید خواهند شد؟ فکر می‌کنید انتقال پایتخت رایگان است؟» «می‌توانند کسری از آن پول را صرف حل مشکلات تهران کنند.»
«حتی اگر موفق به [انتقال پایتخت] شوند، فقط راه‌حلی کوتاه‌مدت خواهد بود. و تنها چند سال طول می‌کشد تا پایتخت جدید با همان مشکلات مواجه شود.»
کارشناسان می‌گویند مقامات باید به جای آن بر توزیع برابرتر فرصت‌های شغلی، بهداشت و آموزش در سراسر کشور تمرکز کنند.
یک مقام شهرداری گفت: «در آن صورت، مردم دیگر صرفاً به دلیل وجود مدارس، بیمارستان‌ها و امکانات شهری بهتر به تهران مهاجرت نخواهند کرد.»
بیت‌اللهی موافق بود و استدلال کرد که توسعه مکران نیازمند سرمایه‌گذاری پایدار در طول زمان است. «اگر زیرساخت‌های معیشتی مناسب در آنجا ایجاد شود، نیازی به اجبار مردم به مهاجرت نخواهد بود. آن‌ها داوطلبانه این کار را خواهند کرد.»
