به پایان رسیدن ظرفیت بارگذاری جمعیت و صنعت در تهران حداقل از هفت سال پیش به صورت علنی مطرح و درباره آن هشدار داده شد، با این حال رشد جمعیت استان تهران در شرایطی هر سال افزایش پیدا میکند که طبق سند آمایش سرزمین، رشد جمعیتی و کالبدی شهرهای مادر در مناطق کلانشهری کشور باید محدود شود؛ در غیر این صورت منابع آن به ویژه منابع آبی به شدت تحت تاثیر قرار میگیرد.
جمعیت ثابت شهر تهران هم در ابتدای سال ۱۴۰۲ به حدود ۹.۶ میلیون نفر رسید، این رقم آمار ساکنان آن است و با تعداد افرادی که بهطور روزانه به این شهر مراجعه میکنند متفاوت است. در طول سالهای ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۰ حدود ۴۳درصد از مهاجران از استان البرز به استان تهران مهاجرت کردهاند. طی همین مدت استانهای تهران و البرز مهاجرپذیرترین مناطق ایران بودهاند. تهران، اصفهان و مشهد بیشتر مهاجران را پذیرفتهاند که در این میان تهران و مشهد از خطرناکترین نواحی ایران از نظر زلزلهخیزی هستند. تهران یکی از استانهایی است که بیشترین و شدیدترین کمبود آب را تجربه میکند و در سال ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به پنجمین استان خشک کشور تبدیل شد. این استان در خشکسالی هم رتبهدار است و حالا ۹۹.۸درصد از آن با خشکسالی روبهرو است که ۸۶درصد از مساحت آن تحتتاثیر خشکسالی شدید و بسیار شدید قرار دارد.
بحران آب در تمام منابع آب زیرزمینی کشور گسترده شده و اطلاعات مرکز پژوهشهای مجلس نشان میدهد که از میان مجموع ۶۰۹ دشت مطالعاتی کشور که شماری از آنها دچار فرونشست زمین شدهاند، ۴۲۰ دشت به عنوان ممنوعه و ممنوعه بحرانی قلمداد میشود؛ این عدد در مقایسه با آمار سالهای گذشته افزایش چشمگیری داشته است؛ برای مثال تعداد دشتهای ممنوعه برابر ۳۱۷ دشت در سال ۱۳۹۲ بوده است. سهم تهران هم از این وضعیت کم نیست؛ تمام دشتهای استان تهران ممنوعه اعلام شدهاند و دشت ورامین، دشت تهران کرج و هومند-آبسرد هم در شرایطی بحرانی و ممنوعه قرار دارند. بدترین وضعیت را هم دشت هومند-آبسرد با میانگین افت سالانه دو متر به خود اختصاص داده است. استان تهران تولید ۵درصد تولیدات کشاورزی کشور را دارد و در مجموع ۶.۴ میلیون تن محصولات کشاورزی تولید میکند که از این میزان تولید ۵.۳ میلیون تن فرآوری میشود.
۴۵درصد از کل آب موجود در استان تهران صرف بخش کشاورزی میشود و باتوجه به وضعیت آب موجود در استان که روند افزایشی ندارد، به نسبت افزایش جمعیت و میزان مصرف آب شرب، سهم بخش کشاورزی هم کاهش پیدا میکند. در سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ هم میزان آب تخصیص داده شده به بخش کشاورزی نسبت به بازه زمانی مشابه آن کاهش پیدا کرده است.
مجموع آبهای کل استان از منابع سطحی و زیرزمینی شامل چاهها، قناتها و چشمهها، رودخانهها، سد، کانال، پساب تصفیهخانه و… تامین میشود. حدود ۶۵درصد از مجموع آبهایی که در بخش کشاورزی استان استفاده میشود، از منابع زیرزمینی و باقیمانده آن از منابع سطحی تامین میشود. میزان کمبود آب هم در این بخش ۲۰درصد اعلام شده است که این میزان کمبود آب، باعث کاهش میزان آبیاری محصولات کشاورزی میشود و به دنبال آن کاهش محصول رخ میدهد. علاوه بر این ممکن است بخشی از اراضی از حالت آبی خارج شوند و امسال آبیاری نشوند. استان تهران سطح زیرکشت دیم بسیار کمی دارد و کمآبی هم باعث نمیشود که این نوع کشت افزایش پیدا کند. در بعضی نقاط فیروزکوه و دماوند که بارندگی بیشتری دارند، این نوع از کشت صورت میگیرد.
سرانه مصرف آب استان تهران چقدر است؟
افزایش مصرف آب شرب در فصل تابستان، تامین آب پایدار تا پایان سال آبی را با مشکل روبهرو میکند و تهران این روزها درست در چنین شرایطی قرار دارد؛ در حال حاضر سرانه مصرف آب شرب در بخش خانگی استان تهران ۲۵۰ لیتر در شبانهروز است، اما طبق الگوی مصرف آب یعنی عدد استاندارد آن باید ۱۴ متر مربع در ماه به ازای هر خانوار باشد. تعداد انشعاب خانگی در شهر تهران ۹۴۴ هزار و ۶۱ مورد و در بخش غیر خانگی – شامل بخشهای صنعتی، اداری، درمانی و کارگاهی- ۱۶۶ هزار و ۷۵۸ مورد است. تعداد انشعابهای خانگی آب شرب در کل استان تهران هم یک میلیون و ۷۲۹ هزار و ۴۶۸ مورد و میزان انشعابهای غیرخانگی هم در همین استان ۲۹۵ هزار و ۲۷۶ مورد است. سالی ۲ تا ۲.۵درصد به تعداد مشترکان آب تهران اضافه میشود، درحالی که منابع جدیدی برای تامین آب در تهران وجود ندارد.
وضعیت بحرانی پشت سدهای تهران
ذخایر سدهای تامینکننده آب تهران هم نسبت به سال گذشته ۳۰ میلیون مترمکعب کاهش پیدا کرده و اوضاع تامین آب را برای این استان پرجمعیت سختتر کرده است؛ ۷۵درصد آب تهران در گذشته از ۵ سد امیرکبیر، لار، ماملو، طالقان و لتیان تامین میشد، اما اکنون در فصول سرد سال ۴۵درصد از سدها و ۵۵درصد از منابع زیرزمینی و در فصول گرم سال، ۶۰درصد از سدها و ۴۰درصد از منابع زیرزمینی تامین میشود.
میزان بارشها از ابتدای مهر تا ۳۰ تیر امسال در استان تهران ۱۹۴.۴ میلیمتر است که نسبت با میانگین طولانیمدت آن-یعنی میانگین ۵۴ ساله- ۳۰ میلیمتر کمتر است. درصد اختلاف سال آبی جاری با سال آبی گذشته هم ۷ میلیمتر بیشتر است؛ با این حال اوضاع در سدهای تهران خوب نیست. استان تهران با وجود افزایش چند میلیمتری نسبت به سال گذشته در میزان بارش خود، شاهد روند کاهشی در درازمدت و نیمقرن اخیر بوده است که این زنگ خطری برای میزان آبهای جاری و ذخیرهشده پایتخت محسوب میشود. حجم کل مخازن استان تهران تا روز ۳۰ تیر ۱۴۰۲ رقمی حدود ۵۵۰ میلیون مترمکعب است، اما همین مخازن در بازه زمانی مشابه ۵۸۰ میلیون مترمکعب آب ذخیره داشتند. حجم نرمال مخازن ۵ سد اصلی استان تهران ۹۱۵ میلیون مترمکعب است. باتوجه به شرایط فعلی بارشها و تنش آبی استان این پنج سد نسبت به وضعیت نرمال ۳۶۵ میلیون مترمکعب کاهش آب داشتهاند. علاوه بر این جمع کل ذخایر ۵ سد تامینکننده آب شرب استان نسبت به مدت مشابه سال گذشته هم ۳۰ میلیون مترمکعب کمتر است. هفته گذشته رکورد مصرف آب در تهران شکست و به سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون لیتر در روز رسید.
۸۵درصد از ۴۵ میلیارد مترمکعب آبی که به صورت سالانه از آبخوانها (منابع آب زیرزمینی) برداشت میشود، توسط چاههای مجاز صورت میگیرد؛ چاههای مجازی که به لحاظ عددی ۵۵درصد چاههای کشور را شامل میشوند. باتوجه به آمار ثبتشده در وزارت نیرو از روند افت تراز آب زیرزمینی و برآورد کسری حجم آبخوانهای کشور، از اوایل دهه ۵۰ شمسی مازاد برداشت از آبخوانهای کشور شروع شده و این روند از اوایل دهه ۷۰ شمسی شدت یافته و تقریبا هر سال بیشتر شده است که بر اثر این مازاد برداشت، میزان کسری تجمعی مخازن آب زیرزمینی کشور در سال ۱۴۰۰ به عدد ۱۴۳ میلیارد مترمکعب رسیده است.