نمایش قدرت با پول مردم
بعد از آنکه «مسعود پزشکیان» به ریاست‌جمهوری ایران انتخاب شد، حضور هرروزه او در مراسم‌های عزاداری محرم در‌حالی‌که کنفرانس خبری خود را برگزار نکرده بود، خبرساز شد. اما او حالا دست به اقدام مذهبی جدیدی زده است؛ در ۱۳شهریور، پزشکیان به‌عنوان اولین سفر استانی خود، شرکت در مراسم پیاده روی به مشهد را برگزید، تا بار دیگر بر دینداری و پیروی خود از اسلام شیعی تاکید کند.
ساعاتی بعد او سخنرانی‌ای در این شهر انجام داده و ضمن بیان اینکه «رضایت مردم در انجام هرکاری اصل است» است، بر تشکیل «حکومت اسلامی» به شیوه امام اول شیعیان تاکید کرد. او گفت: «اگر راست می‌گویید، نامه امام به مالک اشتر را بگذارید جلوی خود و عمل کنید. استانداری که امام تعیین می کند اختیار دارد. باید از تمرکز‌گرایی فاصله بگیریم.»
این گفته‌ها درحالی به زبان می‌آمد که مشهد، «پایتخت معنوی ایران»، شاهد حضور هزاران زائر از مناطق مختلف ایران بود که برخی آن را «پیاده‌روی زیارتی آخر صفر» می‌نامند. مراسمی که در گوشه‌ای از آن، «عباس عراقچی»، وزیر امور خارجه ایران نیز به دست‌به‌کار توزیع نذری شده بود.
در سایه جمهوری اسلامی و در ماه صفر، شیعیان از یک پیاده‌روی به پیاده‌روی دیگری می‌شتابند، پیاده‌روی‌هایی که جمهوری اسلامی در تلاش است آن‌ها را از زاویه‌های مختلف حمایت کند. برخی از شیعیان در میانه ماه صفر برای اربعین پای پیاده راهی کربلا می‌شوند و در انتهای صفر، پیاده به مشهد می‌روند. عده‌ای نام این دو سفر را، از مشایه (منطقه‌ای در شمال نجف) به مشهد گذاشته‌اند.
هم مقامات جمهوری اسلامی و هم پژوهش‌های مختلف افراد نزدیک به این نظام سیاسی، نشان از آن دارند که ترویج آرمان‌های اسلامی-سياسی و گفتمان رسمی جمهوری اسلامی، ازجمله اهداف این دو سفر است که یکی وجهه بین‌المللی ایران شیعی را تقویت می‌کند و دیگری درصدد است تا چهره ملی شیعیان را منسجم‌تر کند؛ اما پول‌های هنگفتی نیز در این میانه رد و بدل می‌شود.
مراسمی برای تجدید بیعت با ولایت
۱۴شهریور سال جاری در فرهنگ شیعه، مصادف است با سال‌مرگ امام هشتم. جمهوری اسلامی برای این روز چند سالی است که برنامه‌های مختلفی در نظر گرفته است. اگرچه برخی در تلاش هستند تا قدمتی دیرینه برای این پیاده‌روی به سمت مشهد بتراشند، اما به نظر می‌رسد که این مراسم بیشتر در ۹ سال گذشته ترویج و تبلیغ شده است.
نتیجه تبلیغات انجام شده اما نظر مثبت مسوولان را در پی نداشته، چراکه برخی معتقدند این پیاده‌روی چنان که باید تبدیل به فرهنگ عمومی نشده است. «مهدی ناصحی»، عضو شورای اسلامی شهر مشهد می‌گوید: «از نقاط ضعف نیز شاید این باشد که هنوز موضوع مراسم دهه آخر صفر و پیاده‌روی دهه آخر صفر، به یک فرهنگ جامع و کامل تبدیل نشده است، لذا آگاهی مردم نسبت به ضرورت‌های مرتبط با این امر باید انجام گیرد.»
مسوولان دیگری اما معتقد هستند که دلیل این نگاه، عدم وجود منابع کافی است. نبود منابع کافی باعث شده است که زیرساخت‌های لازم برای این مراسم به وجود نیاید. «علی‌اصغر شالبافیان»، معاون گردشگری وزارت میراث فرهنگی، ضمن تاکید بر این کمبود می‌گوید: «باید نگاهی ملی به حرکت پیاده‌روی زائران در دهه پایانی صفر معطوف شود.»
اما آنچه همه مسوولان در این رابطه اتفاق نظر دارند، بیعتی است که به‌واسطه این پیاده‌روی با ولایت انجام می‌شود. پزشکیان در رابطه با این سفر خود گفته است: «با حضور در مشهد، درصدد تجدید پیمان با راه ولایت و امام هشتم هستیم، تا بگوییم این راه را گم نخواهیم کرد و همواره در مسیر خدمت‌رسانی خواهیم بود.»
از سوی دیگر «احمد مروی»، تولیت آستان قدس رضوی نیز می‌گوید: «رییس‌جمهور نخستین سفر رسمی خود را با امام رضا پیوند زده و از شهر امام رضا آغاز کرده است؛ این نشان از پیوند ایشان با امامت و ولایت دارد.» او تاکید می‌کند: «رهبر معظم انقلاب برای رییس‌جمهور محترم تعبیر "صادق" را به کار بردند، رهبری کمتر برای فردی از چنین تعبیری استفاده کرده‌اند و این افتخار بزرگی برای رییس‌جمهور محترم است.»
چند نفر آمدند؟
بسیاری از امور وابسته به این مراسم، مبهم است؛ ازجمله آمار زائران شرکت کرده در مراسم. «حسین رضایی»، سخنگو جمعیت خدمتگزار زائران پیاده امام رضا می‌گوید: «تا صبح روز چهارشنبه، ۱۴شهریور۱۴۰۳، مصادف با سالروز شهادت امام رضا، بیش از ۳۷۵ هزار زائر پیاده در قالب ۹۳۵۲ کاروان از ۹ مسیر وارد مشهد شده‌اند.»
آمار کلی ارائه شده از بازدید از مشهد اما متفاوت است، چراکه افرادی که با خودرو شخصی و هواپیما به این شهر آمده‌اند، بخش دیگری از این آمار را تشکیل می‌دهند. معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استانداری خراسان رضوی، شمار زائران مشهد را از ۴ تا ۱۲شهریور، سه میلیون و ۸۷۹ هزار و ۵۹۴ نفر اعلام کرده است.
«فرزانه صادق»، وزیر راه‌و‌شهرسازی جدید که ظهر ۱۴شهریور برای بازدید از وضعیت تردد مسافران مشهد به این شهر رفته بود، می‌گوید: «در این ایام، پنج میلیون زائر به مشهد آمده‌اند که ۸۰ درصد سفرهای زائران با خودرو شخصی، ۱۰ درصد با ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای، ۳ درصد با ناوگان حمل‌ونقل هوایی و ۷ درصد، با ناوگان حمل‌ونقل ریلی انجام شده است.»
در مقابل همه این ارقام اما، «محمدرضا قلندر شریف»، شهردار مشهد، حدود چهار ساعت پس از گفته‌های وزیر خبر از آن داده است که «مدیریت هفت میلیون زائر و بیش از سه میلیون مجاور، بدون بروز هیچ کمبودی در این مدت، را از برکات وجود حضرت رضاست وگرنه چگونه می‌شود جمعیت ده میلیونی را کنترل کرد.»
به نظر می‌رسد که همه این ارقام برای آن است که گفته شود شیعیان بسیاری در اتحاد کامل در این مراسم شرکت کرده‌اند و از مدیریت محلی تا ملی نیز برای این رویداد دست‌به‌کار شده‌اند تا پایبندی به ولایت‌مداری را اثبات کنند. اگرچه آمار دقیق زائران همچنان نامشخص است، وزیر راه از تخصیص روزانه ۲۰۰۰ اتوبوس برای خروج زائران از مشهد خبر داده؛ اقدامی که با اعتراض برخی شهروندان به‌دلیل کاهش اتوبوس‌ها در دیگر خطوط شهری مواجه شده است.
نمایش مذهبی با بودجه‌های هنگفت
تخمین زده می‌شود بودجه مصرف شده برای پیاده‌روی اربعین که چندی پیش برگزار شد، برابر ۲ هزار میلیارد تومان باشد. این در شرایطی است که بخشی از این پول خرج شده برای مراسم، یعنی ۲۵۰ میلیارد تومان آن، از پول بازنشستگان کسر شد.
اما بودجه اختصاص‌یافته برای مراسم زائران مشهد شفاف نیست. نهادهای مختلفی مانند آستان قدس رضوی در برگزاری این مراسم شرکت می‌کنند که بودجه نامشخصی دارند؛ هرچند که تولیت آن می‌گوید: «آستان قدس رضوی حتی یک ریال از دولت بودجه دریافت نمی‌کند، تمام منابع درآمدی آستان قدس، همین املاک و اراضی وقفی مردم است.»
باوجود این گفته، بررسی‌ها نشان می‌دهد که این نهاد، امسال هزار میلیارد تومان از بودجه دولت برای احداث زائر سرا و برنامه‌ای دریافت می‌کند. شهرداری مشهد که ازجمله نهادهای دخیل در این مراسم است هم، وضعیت بودجه‌ای شفافی ندارد. این شهرداری در گزارشی گفته بود که تنها ۶۳ درصد از بودجه ۱۴۰۲ را تحقق بخشیده، با‌این‌حال برای سال ۱۴۰۳ نیز، میزان بودجه افزایش یافته است؛ ولی هنوز معلوم نیست که شهرداری این شهر با زیرمجموعه‌های وابسته خود، برای این مراسم چقدر خرج کرده است.
«کارگروه ملی زیارت» نیز برای تامین بودجه این مراسم نقش داشته است. در بودجه سال ۱۴۰۳برای «توسعه فرهنگ و خدمات زیارتی با محوریت شهرهای مشهد، قم، شیراز و شهرری»، ردیفی در نظر گرفته که برای آن ۳۵۰ میلیارد تومان اعتبار تخصیص داده شده، اما معلوم نیست که چقدر از آن خرج این مراسم شد.
در کنار نهادهای مختلف برگزاری این مراسم که در میان آن سازمان تبلیغات اسلامی نیز وجود دارد، کاروان‌های مختلفی برای ثبت‌نام در این زمینه فعالیت داشتند که هریک هزینه‌های خود را دریافت می‌کنند. زائران همچنین باید حق بیمه نیز بپردازند، حق بیمه در سال ۱۳۹۸ برابر ۲ هزار تومان بود، اما برخی از زائران امسال می‌گویند هزینه بیمه برای سه روز، حداقل ۸ هزار تومان است. این بدان معناست که برخی شرکت‌های بیمه حداقل ۲۴ میلیارد تومان از چند روز بیمه زائران پول به دست آورده‌اند.
تدارکات گسترده برای پیاده‌روی زیارتی
نهادهای مختلف دخیل در مراسم برای امسال، طرح‌های مختلفی نیز مهیا کرده‌اند؛ ازجمله «طرح ملی همسفران خورشید ۹» که در قالب این طرح حداقل سه هزار نیرو فعالیت می‌کنند، یا پویش «سلام بر امام رئوف» که برای کودکان در نظر گرفته شده و در مناطق مختلف کشور برگزار می‌شود. همچنین بیش از ۸۰۰ زندانی در کنار کارکنان زندان‌ها، با پای پیاده از شهرهای اطراف به مشهد روان شده‌اند.
معاون فرهنگی، اجتماعی و زیارت استانداری خراسان رضوی می‌گوید ۹۸۵ محل اسکان در استان برای اقامت زائران در نظر گرفته شده است که ۸۵۰ مکان آن در مشهد و شامل مدارس، حسینیه‌‌ها، مکان‌‌های ورزشی و غیره است. همچنین برنامه‌های برای خدمات درمانی در نظر گرفته شده است.
از سوی دیگر، برگزارکنندگان مراسم بسیار بر تامین آب زائران تاکید داشته‌اند و عنوان شده است که بیش از ۶۵ تانکر در مشهد مستقر شده. «حسین اسماعیلیان»، مدیر عامل شرکت آب و فاضلاب مشهد در این رابطه می‌گوید، عملیات آب‌رسانی بدون مشکل بوده و «بیش از ۱۰ میلیون لیتر آب» برای زائران فراهم شده است.
گفته می‌شود در این مدت روزانه بالغ بر ۱ میلیون و ۱۰۰ هزار نفر در سطح شهر مقدس و محورهای مواصلاتی با اتوبوس جابه‌جا شده‌اند. همچنین در این راستا، خطوط مترو شهری نیز رایگان اعلام شده است. به‌جز این خدمات رایگان، طرفداران نظام ۲۳ قلم کالای ضروری را در برخی از غرفه‌ها با قیمت مصوب ارائه می‌کنند. همچنین خبرگزاری‌ها از اختصاص بیش از هزار و ۵۰۰ پرواز فوق‌العاده از سراسر کشور برای زائران مشهد خبر می‌دهند.
این هزینه‌ها و امکانات برای مراسمی مصرف شده که از نظر نظام سیاسی، ابزاری برای نمایش همبستگی مذهبی است؛ اما منتقدان آن را نمایشی پرهزینه می‌دانند که به‌جای رفع مشکلات اساسی کشور، منابع عمومی را صرف تبلیغات مذهبی می‌کند. در‌حالی‌که بودجه‌های کلان به این مراسم‌ها اختصاص می‌یابد، بخش‌های حیاتی مانند بهداشت و آموزش همچنان با کمبود منابع مواجه‌اند و تلاش‌ها برای تبدیل این مراسم‌ها به فرهنگ عمومی نیز، چندان موفق نبوده است.
ایران وایر
