اصفهان، پایتخت فرهنگی ایران مشهور به نصف جهان در میان ایرانیان که سمبل و نماد معماری تاریخی کشور است، حالا به نماد فرونشست ایران و شهری در خطر نابودی تبدیل شده است.
اگر تا چندی پیش تصاویر و اخبار فرونشست زمین در اصفهان مربوط به دشت‌های اطراف و ساختمان‌هایی در مناطقی دورتر از مرکز شهر بود، حالا تصاویر متعددی از تاثیر فرونشست زمین بر آثار تاریخی ارزشمند اصفهان حکایت دارد.
در آخرین خبر از این دست، خبرگزاری مهر تصاویری از مسجد جامع عباسی (مسجد شاه سابق) منتشر کرد که حاکی از ترک در گنبد و ستون‌های این مسجد و حتی شکستگی در پایه برخی از ستون‌ها است.
***خطر نابودی آثار تاریخی بر اثر فرونشست زمین
«بهرام نادی»، استاد دانشگاه و عضو کارگروه تخصصی فرونشست اصفهان، درباره دیده‌های خود از تاثیر فرونشست بر آثار تاریخی اصفهان گفته است که گنبد مسجد جامع عباسی ترک خورده و ستون‌های آن کج شده و حتی پای ستون‌های سنگی شکسته است.
مسجد جامع عباسی یا مسجد شاه در یک ضلع مجموعه تاریخی نقش جهان است که به ثبت یونسکو رسیده است. حالا بهرام نادی خبر می‌دهد که این مجموعه سالانه ۴ تا ۵ سانتی‌متر فرونشست دارد. به گفته او این عدد برای بناهای نقش جهان عدد بالایی است چون این بناها برای تحمل چنین فرونشستی طراحی نشده‌اند.
«روزبه اسکندری»، کارشناس سازه‌های هیدرولیکی، درباره ترک‌های دیده شده در مسجد جامع عباسی به «ایران‌وایر» گفت که تصاویر نشان می‌دهد که این سازه کم کم دارد تاب‌آوری سازه‌ای خودش را از دست می‌دهد.
او توضیح داد که مشاهده ترک‌ها در ستون‌ها یا تیرهای اصلی ساختمان، آن هم ترک‌هایی عمدتا با زاویه ۴۵ درجه، نشان می‌دهد که این سازه دچار فرونشست و احتمالا ریزش قریب الوقوع خواهد شد.
روزبه اسکندری ادامه داد: «اجزای سازه‌ای یک ساختمان باید بتوانند در یک تعادل، نیروهای داخلی و نیروهای جانبی را به درستی به پی ساختمان منتقل کنند. آنچه که ما در تصاویر مسجد جامع اصفهان می‌بینیم حاکی از یک نشست نامتقارن در زیر این بنا است.»
قبلا اشاره ما در مورد فرونشست زمین در مرکز ایران بیشتر به دشت‌ها اشاره داشت، اما این زلزله خاموش امروز به ساختمان‌ها و بناهای تاریخی اصفهان رسیده است. زلزله خاموش به این معنا که فرونشست به تدریج سازه را دچار تخریب پیش‌رونده می‌کند.
در مسجد جامع اصفهان ترک‌هایی دیده می‌شود در ستون‌ها و در پای ستون‌ها و این نشان می‌دهد که زمین زیر مسجد که پی آن قرار دارد و باید نیروهای حاصل از وزن ساختمان و نیروهای جانبی مثل باد را منتقل کند دچار اختلال شده است.
احتمال نابودی یکی از مهم‌ترین میدان‌های تاریخی جهان
خطر تخریب بناهای تاریخی نقش‌جهان در حالی است که «مسعود اسماعیل‌لو»، معمار و متخصص مرمت و احیای بناهای تاریخی درباره ویژگی‌های معماری شهر اصفهان به ایران‌وایر گفت: «سبک معماری صفوی یا همان سبک اصفهان است و تعداد قابل توجهی از بناهای مشهور شهر اصفهان ثبت جهانی شده که این نشان از منحصر به فرد بودن شهر آن دارد. میدان نقش جهان با همه بناهای خاصش یکی از بزرگترین و زیباترین میادین جهان است.»
این متخصص مرمت و احیای بناهای تاریخی درباره قابل جبران بودن آسیب‌های وارده به این بناها به در پی فرونشست زمین گفت: «پدیده فرونشست زمین و فروچاله ها پدیده‌ای است غیر قابل جبران و غیرقابل بازگشت فقط بر اساس آگاهی کامل از عوامل و تشخیص دقیق نوع این فرونشست‌های مستمر و روزانه تنها می‌توان به عملیات پیشگیرانه روی آورد تا شاید بتوان از تخریب‌های بیشتر و نسبی جلوگیری به عمل آورد.»
این معمار با اشاره به آسان نبودن تجزیه و تحلیل چرایی نشست و نوع زمین و چگونگی نشست حفره‌های بزرگ زیرزمینی گفت: «یکی از دلایل این فرونشست در اصفهان و شهرهای دیگر که تعداد آنها کم نیست و حتی رو به افزایش است به دلیل نداشتن شناخت دقیق و کافی از شبکه‌های تاسیساتی زیرزمینی موجود در شهر با در نظر گرفتن روند و فرایند عرف و دینامیکی این ریزش‌ها است که البته کار فوری و آسانی هم نیست.»
اسماعیل‌لو در ادامه گفت: «این توجه نکردن و نبود مدیریت تخصصی کار تشخیص دلایل فرونشست را دو صد چندان دشوار و دشوارتر می‌کند. فراموش نکنیم که راهکارهای فوری و عجولانه بیشتر منجر به بدتر شدن فوری شرایط ایستایی شهر می‌شود.»
او امیدوار است که این ترس از تخریب باعث تصمیمات عجولانه و سطحی نشود که این نوع طرح‌های عجولانه بیشتر باعث بی‌نظمی می‌شود و بیشتر بنا را به سوی تخریب می‌کشاند.
این معمار درباره چه باید کردها در این شرایط گفت: «اگر ستون‌های مساجد و بناها در حال تکان خوردن و چرخش هستند یکی از کارهایی که باید انجام داد بستن داربست‌های چوبی یا آهنی است یا جاسازی کردن جعبه‌های خالی بتنی به زیر ستون‌های این بناها و تزریق بتن به آنها تا بلکه با تزریق بتوانند آن چاله‌ها را پر کنند. چرا که اگر این فرونشست شدت بگیرد، خیلی آسان یک مسجد یا بنا می‌تواند ریزش کند.»
دولت آثار فرونشست بر بناهای تاریخی را باور ندارد
آثار مخرب فرونشست زمین بر بناهای تاریخی اصفهان از حدود یک سال پیش، نقل رسانه‌ها بوده است اما دستگاه‌های حکومتی آن را نادیده گرفته یا رد می‌کنند.
خرداد امسال یک کارشناس زمین شناسی به روزنامه «هم‌میهن» گفت که در دشت اصفهان که بسیاری از آثار تاریخی اصفهان در مرکز این شهر، از جمله مسجد حکیم و عتیق و بقعه شهشهان، درب امام، حمام وزیر، مسجد و حمام علی قلی‌آقا، مسجد سید و بناهای دیگر درگیر فرونشست شده‌اند.
به گفته او فرونشست، سرویس‌های بهداشتی مسجد «سید» را دربرگرفته است. ترک‌های طولی نیز روی گنبد مسجد به‌چشم می‌خورد که نشان از فرونشست دارند. علاوه بر این، این‌ترک‌ها در بقعه شهشهان و حمام وزیر نیز مشاهده می‌شوند. در مسجد عتیق که بازمانده دوران سلجوقیان است و به‌عنوان شاه موزه معماری ایران نیز شناخته می‌شود نیز، آثار فرونشست زمین به‌وضوح به‌چشم می‌خورد.
با این حال مقام‌های دولتی هنوز عمق این فاجعه را درک نکرده‌اند. «علیرضا ایزدی»، مدیرکل میراث فرهنگی استان اصفهان، به خبرگزاری «مهر» گفته که ترک‌های بدنه برخی آثار تاریخی مانند مسجد سید و مسجد «جامع» ربطی به فرونشست ندارند و «با توجه به بافت خشتی و آجری آنها جزو ترک‌های طبیعی‌اند.»
«نیک آهنگ کوثر»، زمین‌شناس و روزنامه‌نگار حوزه آب اما به ایران‌وایر گفت که برداشت بیش از اندازه از سفره‌های آب زیرزمینی موجب فشردگی زمین و فرونشست در محدوده اصفهان شده چنان که حدود شش هزار بنای تاریخی در محدوده این شهر را در خطر تخریب - به میزان محدود یا زیاد - قرار داده است.
اتفاقی که به احتمال زیاد دیگر جبران نمی‌شود
وضعیت خطرناک بناهای اصفهان در حالیست که کارشناسان امید چندانی به جبران فرونشست و جلوگیری از تخریب بیشتر را ندارند.
روزبه اسکندری به ایران‌وایر گفت که در بسیاری از مواقع وقتی سفره‌های زیرزمینی خالی می‌شوند با توجه به بافت ژئوتکنیک یا مکانیک خاک منطقه نمی‌توان آن را احیا کرد. اتفاقی که در این شرایط می‌افتد این است که زمین تغییر شکل می‌دهد فروچاله های ایجاد شده بر اثر شکست لایه‌های خاک گاه ممکن است تا ۳۰۰ متر عمق داشته باشد. به گفته او، برای مقابله با پدیده فرونشست باید استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی را متوقف کرد، چاه‌هایی که بیشتر از ظرفیت خودشان از آنها آب برداشت می‌شود و گاه برای برداشت در عمق بیشتر حتی کف‌شکنی هم شده‌اند، باید متوقتا تعطیل شوند. همه این‌ها وقتی اتفاق می‌افتد که ظرفیت‌های کشاورزی بازتعریف شود و اجازه تنفس و احیا را به آبخوان‌ها داده شود.
نیک آهنگ کوثر هم توضیح داد که در گذشته جاری بودن زاینده‌رود در اصفهان به تغذیه آب زیرزمینی این شهر کمک می‌کرد، چون بخشی از آب آن جذب خاک می‌شد و به این سفره‌ها می‌رسید. اما الان مدت‌هاست که این اتفاق نمی‌افتد.
«وقتی میزان برداشت از آب زیرزمینی بیشتر از آب تغذیه باشد اتفاق فرونشست می‌افتد و برای اصفهان برگشت‌ناپذیر خواهد بود. از آن‌جا که در محدوده اصفهان میزان ذخایر آب زیرزمینی محدود است و تغذیه سفره آب زیرزمینی صورت نمی‌گیرد به احتمال خیلی زیاد آبخوان اصفهان بنابر برخی محاسبات بین ۹ تا ۱۵ سال آینده از آب خالی خواهد بود و وقتی نشست ادامه پیدا کند متوقف کردنش بسیار کار دشواری است.»
او هم معتقد است که تنها با تغذیه سفره آب زیرزمینی اصفهان با آب بسیار زیاد می‌توان فرونشست را کم کرد؛ امری که با توجه به رویکرد کشاورزان، صنایع و دولت به مصرف آب، بعید است رخ دهد.
شهرک‌ها خالی از سکنه می‌شوند
فرونشست زمین در اصفهان علاوه بر بناهای تاریخی، بافت‌های دیگر را نیز در خطر ویرانی قرار داده است؛ در مناطقی از محدوده اصفهان فرونشست موجب ترک خوردن و شکاف‌های متعدد در بافت مسکونی شده تا جایی که مردم را ناچار به ترک خانه‌های خود کرده است. مهم‌ترین نمونه از این دست، شهرک نیروی هوایی در شمال اصفهان است که از سال ۱۳۹۷ خالی از سکنه و متروکه شده است.
نیک آهنگ کوثر درباره تاثیر فرونشست در مناطق مختلف اصفهان توضیح داد که در محدوده شمالی اصفهان ضخامت رسوبات بیشتر، و نشست زمین هم بیشتر است. به همین دلیل هم ساکنان برخی از شهرک‌ها و خانه‌هایی که در محدوده‌های شمالی اصفهان قرار دارند به دلیل نبود امنیت و احتمال فروریزی بنا مجبور به تخلیه شده‌اند.
این زمین‌شناس اضافه کرد که مشکل دیگر، نزدیک شدن شکاف‌های ناشی از فرونشست به محدوده فرودگاه و زیر خط آهن است که امنیت تردد و حمل و نقل را با خطر روبرو می‌کند.
زمستان گذشته یک استاد دانشگاه میزان فرونشست زمین در بخش‌هایی از اصفهان را سالانه حدود ۱۲ تا ۱۸ سانتی‌متر اعلام کرد. اتفاقی که نه تنها بناهای عظیم تاریخی، که خانه‌های مردم را هم با خطر ویرانی مواجه کرده است. خبرنگاران در محله‌های شمالی این شهر خانه‌هایی را دیده‌اند که ساکنانش به‌دلیل وضعیت نامناسب ایمنی و بحران فرونشست، دستور تخلیه گرفته‌اند.
ساکنانی که می‌گویند گاه در سکوت شب صدای خُرد شدن اجزایی از ساختمان را می‌شنوند. شاید اگر کسی شب هنگام زیر گنبد مسجد جامع عباسی گوش ایستاده بود، صدای ناله این بنای تاریخی را که زمین زیر پایش خالی می‌شود، می‌شنید.
شهره مهرنامی - ايران واير
***
