مازیار خسروی
روح گاندی و ماندلا در كالبد یك زن
مروری بر زندگی رهبر مخالفان برمه
اگر آنگ سان سوكی نبود نام میانمار برای بسیاری از مردم جهان ناشناخته می‌ماند؛ كشور كوچكی در جنوب غرب آسیا كه پیش از این برمه نامیده می‌شد و تا سال ۱۹۴۸ مستعمره بریتانیا بود.
میانمار كه در منطقه‌ای میان فلات تبت و شبه‌جزیره مالی قرار گرفته است بر اساس آخرین سرشماری انجام‌شده بیش از ۴۰ میلیون تن جمعیت دارد. این كشور دارای یكی از ضعیف‌ترین اقتصادهای كشورهای منطقه جنوب شرقی آسیاست. نزدیك ۸۰ درصد جمعیت برمه در روستاها زندگی می‌كنند و شاخص‌های توسعه انسانی حتی با معیارهای منطقه‌ای اسفبار است.
میانمار كه در منطقه‌ای میان فلات تبت و شبه‌جزیره مالی قرار گرفته است بر اساس آخرین سرشماری انجام‌شده بیش از ۴۰ میلیون تن جمعیت دارد. این كشور دارای یكی از ضعیف‌ترین اقتصادهای كشورهای منطقه جنوب شرقی آسیاست. نزدیك ۸۰ درصد جمعیت برمه در روستاها زندگی می‌كنند و شاخص‌های توسعه انسانی حتی با معیارهای منطقه‌ای اسفبار است.
آنگ سان سوكی تنها دختر ژنرال آنگ سان پدر استقلال میانمار است؛ كسی كه پس از سال‌ها مبارزه با اشغالگران ژاپنی و انگلیسی در سال ۱۹۴۷ به نمایندگی از استقلال‌طلبان برمه برای گفت‌وگو و توافق در مورد شرایط جدایی با دولت بریتانیا وارد مذاكره شد. ژنرال آنگ سان یك سال بعد و زمانی كه آنگ سان سوكی تنها دو سال داشت، ترور شد. «آنگ سان سوكی» كه بسیاری از مردم برمه او را به احترام «عمه» صدا می‌زنند نامش را وامدار سه تن از بستگان درجه یك خود است؛ او «آنگ سان» را از پدر، «سو» را از مادر بزرگ و «كی» را از مادرش به عاریت گرفته است. مادر خانم سوكی نیز مانند خود او یك چهره فعال و شناخته‌شده در عرصه سیاسی كشورش به شمار می‌رفت. او پس از ترور شوهرش همچنان به فعالیت سیاسی خود ادامه داد تا جایی‌كه در دهه ۶۰ میلادی در ماموریت‌های دیپلماتیك به سفارت برمه در كشورهای هند و نپال فرستاده شد.
سوكی در این سال‌ها همراه مادر خود زندگی می‌كرد به همین دلیل تحصیلات دانشگاهی را در دانشگاه دهلی‌نو در رشته علوم سیاسی و فلسفه به پایان رساند. او پس از فارغ‌التحصیل شدن از دانشگاه در دفتر سازمان ملل متحد در نیویورك مشغول به كار شد. جایی كه در آن با همسر آینده‌اش كه یك استاد دانشگاه انگلیسی به نام «مایكل اریس» بود، آشنا شد. زندگی سوكی تا دهه ۸۰ میلادی فارغ از هیاهو و كشمكش‌های سیاسی جریان داشت. او به همراه شوهرش به لندن مهاجرت كرد و دو پسرش «الكساندر» و «كیم» را در همین شهر به دنیا آورد. سوكی در این زمان به همراه شوهرش كه یك پژوهشگر برجسته در زمینه فرهنگ تبت محسوب می‌شد به كار و پژوهش دانشگاهی مشغول بود.
سوكی در سال ۱۹۸۵ از بخش مطالعات شرقی و آفریقایی دانشگاه لندن در مقطع دكترا فارغ‌التحصیل شد. اما در سال ۱۹۸۸ همه چیز به یكباره و به صورت تصادفی دگرگون شد. او در این سال برای دیدار و عیادت از مادر بیمار خود به برمه بازگشت. بازگشت سوكی به برمه مصادف شد با اوج‌گیری و سركوب اعتراضات مردمی به حكومت دیكتاتوری ژنرال «نئون». با وجود سركوب خشن و خونین مخالفان، در ۲۶ آگوست ۱۹۸۸ نیم میلیون برمه‌ای با تجمع در برابر یك معبد بودایی در رانگون، خواستار پایان حكومت دیكتاتوری و برگزاری انتخابات آزاد شدند.
سوكی كه در ابتدا برای یك سفر كوتاه‌مدت به كشورش بازگشته بود تحت تاثیر اوج‌گیری مبارزات هم‌میهنانش، به جنبش دموكراتیك این كشور پیوست. سوكی برای پیشبرد مبارزات آزادیخواهانه مردم میانمار به همراه دیگر رهبران مخالف حزب «اتحاد ملی برای دموكراسی» را پایه‌ریزی كرد و بی‌درنگ به دبیركلی این حزب برگزیده شد. سوكی در این دوران برای آگاه‌سازی مردم برمه سخنرانی‌های بسیاری در سراسر این كشور انجام داد كه در آنها به روشنی از دیدگاه حقوق‌بشرطلبانه و مداراجویانه خود در مبارزه در راه آزادی و دموكراسی سخن می‌گفت. او در یكی از سخنرانی‌های مشهورش به نام «آزادی از ترس» خطاب به حاكمان نظامی برمه گفت: «این خود قدرت نیست كه منجر به فساد می‌شود بلكه ترس از دست دادن قدرت است كه سبب می‌شود كسانی كه در معرض آن قرار دارند تحت تاثیر آن، خود را به هر فسادی آلوده كنند و خواسته‌های مردم را نادیده بگیرند.» او معتقد است ترس، مهمیز و دلیل اصلی بیشتر دیكتاتورهای جهان برای از دست دادن بصیرت و نادیده‌گرفتن حقوق مردم است.
سرانجام اوج‌گیری اعتراضات مردمی و حمایت جهانی از مبارزه بدون خشونت برمه‌ای‌ها، دولت نظامی را وادار به پذیرش برگزاری انتخابات چندحزبی كرد. این در حالی بود كه نظامیان حاكم پیش از برگزاری انتخابات سوكی را به اتهامات امنیتی به حبس خانگی محكوم كرده بودند. بسیاری بر این باورند كه ژنرال‌های حاكم بر میانمار گمان می‌كردند حزب «اتحاد ملی برای دموكراسی» در نبود رهبر كاریزماتیك خود و زیر فشارهای پیدا و پنهان حكومت انسجام خود را از دست داده و توانایی پیروزی در انتخابات را نخواهد داشت. این محاسبات در آن زمان چندان دور از ذهن نمی‌رسید چراكه اكثریت مردم برمه را توده‌های روستایی تشكیل می‌دادند كه بسیاری از آنان حتی سواد خواندن و نوشتن نیز نداشتند. از همین روی كمتر كسی پیش‌بینی می‌كرد كه یك تشكل سیاسی آزادیخواه در چنین فضایی قادر به برقراری ارتباط و رساندن پیام خود به گوش توده‌های ظاهراً خاموش مردم این كشور در انتخابات سال ۱۹۹۰ باشد. با این همه هیچ كدام از محاسبات نظامیان حاكم درست از آب درنیامد. حزب خانم سوكی در حالی كه خود او در حبس خانگی به سر می‌برد و تمامی راه‌های ارتباطش با جهان خارج مسدود شده بود، توانست نزدیك به ۶۰ درصد آرا را به دست بیاورد و عملاً اكثریت كرسی‌های پارلمان را به خود اختصاص دهد. به این ترتیب و بر اساس قانون، آنگ سان سوكی باید عملاً عهده‌دار سمت نخست‌وزیری می‌شد. ژنرال‌های كودتاچی اما حاضر به پذیرش رای مردم نشدند. آنان انتخابات را باطل، در كشور حالت فوق‌العاده اعلام و حبس خانگی خانم سوكی را تمدید كردند.
خانم سوكی بیشتر از ۲۰ سال پس از آن را در حبس و بازداشت خانگی گذراند. هرچند او در این مدت دوره‌های كوتاه آزادی را نیز تجربه كرده اما آزادی‌های كوتاه‌مدت او اغلب همراه با فشار و اعمال خشونت لجام‌گسیخته علیه خود و هوادارانش بوده چراكه نظامیان حاكم امیدوار بودند با توسل به این‌گونه اقدامات آنان را از ادامه تلاش و مبارزه در راه آزادی و حقوق بشر بازدارند. برای نمونه در ماه مه سال ۲۰۰۳ میلادی، اوباش اجیرشده از سوی حكومت به كاروان سوكی و همراهانش كه برای گفت‌وگو با مردم روستایی به شمال این كشور سفر كرده بودند با باتوم آهنی و چاقو حمله كردند. این حمله منجر به كشته و زخمی شدن چندین تن از هواداران خانم سوكی شد كه برای جلوگیری از صدمه رسیدن به او در اطرافش حلقه انسانی تشكیل داده بودند. نكته جالب اینكه حكومت میانمار به جای رسیدگی و دستگیری عاملان این حمله، آزادی خانم سوكی را لغو كرد و او را بار دیگر به حبس خانگی فرستاد.
با توجه به اینكه اكثر مردم میانمار پیرو مذهب بودایی هستند، سوكی و یارانش شالوده مبارزات خود را بر اساس فلسفه مبارزات بدون خشونت مهاتما گاندی رهبر استقلال هند بنا كردند. گاندی در تبیین علت توسل به مبارزه بدون خشونت گفته بود «ضربه در برابر ضربه و چشم در برابر چشم، جهان را كور می‌سازد.» هم او در یكی از سخنان الهام‌بخش خود خطاب به پیروانش گفته بود «وقتی ناامید می‌شوم به خاطر می‌آورم كه در طول تاریخ راه حق و عشق همواره پیروز بوده است. همه مستبدان در برهه‌ای شكست‌ناپذیر جلوه می‌كنند ولی در نهایت همه آنها سقوط كرده‌اند - همیشه به این واقعیت فكر كنید.» اما گاندی می‌دانست كه عدم توسل به خشونت مستلزم اعتقادی راسخ و شهامتی باورنكردنی است؛ اعتقاد و شهامتی كه بی‌شك در همگان وجود ندارد اما آنگ سان سوكی در عمل نشان داد كه از آن برخوردار است. برای نمونه «مایكل اریس» همسر خانم سوكی زمانی كه او در دهه ۹۰ میلادی گرفتار حبس خانگی بود به بیماری سرطان دچار شد. این استاد دانشگاه كه در خارج از برمه به سر می‌برد سه سال تمام تا زمان مرگش در سال ۱۹۹۹ با این بیماری مهلك دست و پنجه نرم كرد. نظامیان حاكم بر برمه اعلام كردند در صورتی كه خانم سوكی مایل باشد حاضرند به او اجازه خروج از كشور و ملاقات با همسرش را بدهند اما رهبر مخالفان برمه از بیم آنكه پس از خروج، امكان بازگشت دوباره به كشورش را از دست بدهد این پیشنهاد را نپذیرفت. سرانجام اریس بدون آنكه موفق به دیدار همسرش بشود از دنیا رفت.
خانم سوكی به خاطر استواری و پیگیری خستگی‌ناپذیر مطالبات آزادیخواهانه مردم میانمار در عین پایبندی بر اصول مبارزات بدون خشونت، برنده جایزه «ساخاروف» شد كه همه ساله به كسانی كه در سراسر گیتی در راه آزادی اندیشه تلاش می‌كنند اعطا می‌شود. كمیته نوبل نیز در ۱۹۹۱ او را به عنوان برنده جایزه صلح به جهانیان معرفی كرد. خانم سوكی به خاطر حبس خانگی نتوانست برای دریافت جایزه راهی نروژ شود. الكس پسر سوكی كه در آن زمان ۱۸ سال داشت برای دریافت این جایزه راهی اسلو شد. او از سوی مادرش جایزه صلح نوبل را به تمامی مردم برمه تقدیم كرد و گفت: «این جایزه متعلق به آنهاست و پیروزی نهایی در پیكاری دراز‌مدت، صلح، آزادی و دموكراسی را به برمه باز خواهد گرداند.» سوكی در عمل نیز این سخن را به اثبات رساند؛ او تمامی مبلغ ۳/۱ میلیون دلاری جایزه نوبل را به بهبود وضعیت بهداشتی و آموزشی مردم كشورش به ویژه كودكان اختصاص داد.
به گفته معدود خبرنگارانی كه در ۲۰ سال گذشته موفق به دیدار و گفت‌وگو با رهبر زندانی مخالفان برمه شده‌اند، او اغلب وقت خود را در حبس خانگی به مطالعه، نوشتن زندگینامه همسرش و نواختن پیانو می‌گذراند. این در حالی است كه هوادارانش در همه این سال‌ها تلاش می‌كردند با توسل به اقداماتی نمادین از جمله گرفتن جشن تولد در نزدیكی خانه محاصره‌شده او، یاد و خاطره خانم سوكی را زنده نگه دارند. به گفته گروه‌های مدافع حقوق بشر دولت نظامی برمه در دو دهه گذشته در هیچ زمانی از میزان آزار و تعقیب مخالفان نكاسته است، به گونه‌ای كه هم‌اكنون نزدیك به ۲۱۰۰ تن به عنوان زندانی سیاسی در زندان‌های این كشور محبوس هستند. دولت نظامی برمه همزمان با سركوب مخالفان سیاسی، درگیر نبردی پرخشونت با اقوام و اقلیت‌های دینی ساكن این كشور بوده است. نزدیك به ۱۰ درصد مردم میانمار پیرو مذاهب دیگری به غیر از بودیسم، از جمله اسلام و مسیحیت هستند و یك‌چهارم جمعیت ۴۰ میلیونی این كشور به زبانی غیر از زبان رسمی سخن می‌گویند. در آخرین مورد درگیری خشونت‌آمیز میان ارتش و گروه‌های مخالف مسلح، دست‌كم ۱۰ هزار تن از مردم برمه آواره و به تایلند پناهنده شدند. گریز غیرنظامیان در پی بروز درگیری میان واحدهایی از ارتش برمه با شورشیان قوم «كارن» كه در نواحی جنوبی این كشور زندگی می‌كنند رخ داد.
حكومت نظامی به تازگی برای كاهش اعتراضات داخلی و انتقادات جهانی اعلام كرد در این كشور انتخابات برگزار می‌كند. در همین راستا شماری از نظامیان ارشد برمه از جمله ژنرال «تان شویی» رهبر نظامی برمه و معاونش، پیش از برگزاری انتخابات این كشور به صورت نمایشی استعفا دادند. همه این افراد بی‌درنگ برای شركت در انتخابات نامزد شدند. این در حالی است كه بر اساس قانون اساسی كه از سوی نظامیان تدوین شده، ۲۵ درصد كرسی‌های پارلمان مختص نظامیان است و بسیاری از نظامیان بازنشسته نیز به عنوان نامزدهای غیرنظامی در انتخابات شركت كردند تا از این راه نفوذ ارتش را در پارلمان افزایش دهند.
در پی این اقدامات، حزب «اتحاد ملی برای دموكراسی» كه همچنان حزب اصلی مخالف دولت محسوب می‌شود اعلام كرد انتخابات را تحریم كرده و در آن شركت نخواهد كرد؛ انتخاباتی كه با وجود ادعای ژنرال‌های حاكم مبنی بر اینكه «نشانه انتقال قدرت به یك نظام دموكراتیك غیرنظامی» است از سوی مخالفان و گروه‌های بی‌طرف جهانی تقلبی و پوششی برای ادامه استیلا و حكومت ژنرال‌ها توصیف شد. روزنامه دولتی «بامداد میانمار» در آستانه رای‌گیری نوشته بود: «هر شهروند كه برای دموكراسی ارزش قائل است و خواهان حكومت دموكراتیك است باید رای خود را به صندوق بیندازد. با این حال بعضی‌ها مردم را ترغیب می‌كنند در انتخابات رای ندهند. آنها می‌كوشند مردمی را كه در مسیر حركت به سوی دموكراسی چندحزبی حركت می‌كنند گمراه كنند.» با این وجود خانم سوكی با اشاره به موارد گوناگون نقض قانون و اجبار رای‌دهندگان، ضمن پافشاری بر تحریم انتخابات فرمایشی، شرایط برمه را در آستانه برگزاری رای‌گیری «بحرانی» توصیف كرد. خانم سان سوكی در عین حال اذعان كرد كه رهبران نظامی برمه باید در آینده این كشور نقش داشته باشند.
مهاتما گاندی رهبر استقلال هند در یكی از سخنان الهام‌بخش خود خطاب به پیروانش گفته بود «وقتی ناامید می‌شوم به خاطر می‌آورم كه در طول تاریخ راه حق و عشق همواره پیروز بوده است. همه مستبدان در برهه‌ای شكست‌ناپذیر جلوه می‌كنند ولی در نهایت همه آنها سقوط كرده‌اند - همیشه به این واقعیت فكر كنید.»
با این اوصاف به نظر می‌رسد خانم سوكی كه از سوی بسیاری از ناظران به خاطر مدت طولانی حبس خانگی به عنوان «ماندلای شرق آسیا» توصیف می‌شود برای گذار این كشور به دموكراسی، مدلی شبیه به آنچه «نلسون ماندلا» رهبر كنگره ملی آفریقا برای پایان نظام آپارتاید در كشورش طراحی كرده بود را در نظر گرفته است. ماندلا كه ۲۷ سال را در زندان‌های رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی سپری كرد، پس از آزادی و پیش از برگزاری انتخابات آزاد، در دولت اتحاد ملی «دكلرك» عهده‌دار سمت معاونت رئیس‌جمهوری شد. او سپس در نخستین رای‌گیری آزاد در آفریقای جنوبی با كسب اكثریت مطلق آرا به عنوان نخستین رئیس‌جمهوری سیاهپوست كشورش برگزیده شد. به هر روی، خانم سوكی روز شنبه پس از سال‌ها اعتراض داخلی و انتقاد جهانی علیه نظامیان حاكم، از حبس خانگی آزاد شد. او در جمع هزاران تن از هوادارانش كه برای شادباش آزادی او به خانه‌اش در خیابان دانشگاه رانگون آمده بودند خواهان وحدت شد و گفت: «برخی مواقع زمان سكوت است و برخی مواقع، زمان حرف زدن. مردم برمه باید هماهنگ باشند و تنها در آن صورت است كه می‌توانند به هدف خود دست پیدا كنند.» 