فرهنگی

جای خالی زن در ترانه سرایی ایران

شیدا جهان بین

منیر طه نیز از اولین زنانی ست که به ترانه سرایی پرداخته و کارهایش توسط خوانندگان دیگر اجرا شده اند. از او به عنوان پوینده راه مصدق نیز یاد می شود.

بزرگ احمد آباد، خیالت آسوده باد به سال و ماه و روزت، نرفته هیچی از یاد
(منیر طه: از قطعۀ مصدق عزیزم، تولدت مبارک)

شهرزاد نیوز: ترانه به شعر و آهنگی که برای هم ساخته شده باشند و خواننده‌ای شعر آن را تحت قواعد موسیقیایی اجرا کرده باشد، اطلاق می گردد.ایران نیز دارای پیشینه ای غنی در این سبک شعر است. در سده های گذشته می توان به شاعرانی رجوع کرد که اشعارشان همراه با موسیقی اجرا می شده و برخی از شاعران خود نوازنده و خواننده نیز بوده اند.

کسانی چون مولوی، حافظ، سعدی، فردوسی و خیام به رغم شواهد بسیاری که در کتاب های تاریخی از این همراهی شعر و موسیقی به جا مانده، متاسفانه به علت گسست تاریخی در دوره صفوی ( قرن هفدهم ) بین موسیقی قدیم که نت نویسی خاص خود را داشته با موسیقی دان های جدید، آهنگ و نغمه ای از آن دوران به جا نمانده. مگر قطعات پراکنده که در ردیف دستگاهی موسیقی ایرانی است. از آنجایی که دین اغلب ایرانیان اسلام است و با توجه به اینکه در چند صد سال گذشته حکومت ها بر پایه ی دین بنا شده اند، اجرای سخت گیرانه احکام دینی در اولویت بوده است. نواختن و گوش کردن موسیقی طبق بسیاری از روایات اسلامی "حرام" است و این هنر بر خلاف شعر همیشه در حاشیه و خفا بوده است. شاید یکی از دلایل ممنوع نبودن شعر در ایران وصل شدن و یا کنار آمدن با شیوه مذهبی حاکم بر جامعه بوده است تا بتواند از این طریق از محدودیت های مذهبی عبور کند و مانند دیگر آفرینش های هنری چون مجسمه سازی، نقاشی ، رقص و ترانه در لیست ممنوعه ها قرار نگیرد. اما آنچه در این بین جلب توجه می کند، عدم حضور زنان در این عرصه است. این ممنوعیت ها در مورد زنان مانند بسیاری دیگر از محدودیت ها که با قاطعیت بیشتری ازجانب دین و حکومت های دینی گریبان جامعه را گرفته است، اعمال و همین امر باعث می شود زنان در عرصه ترانه و شعر نسبت به مردان کمتر مجال ظهور پیدا کنند.

سلطان خانم اولین ترانه سرای زنی ست که تاریخ از او نام می برد. او در دربار ناصرالدین شاه همراه با سه تار خود ترانه هایش را اجرا می کرده است. تا آنکه صدا وساز زدن او ممنوع اعلام می شود و او به دلیل سرپیچی از حکم ممنوعیتش در دربار مورد شکنجه و آزار قرار می گیرد. از او تنها یک ترانه به جا مانده است:

بتا بتا بتا بتا مجنون و مفتونم

من از غم تو من از غم تو

دیده چو جیحونم

من از غم تو من از غم تو ....

بعد از سلطان خانم، منیر طه نیز از اولین زنانی ست که به ترانه سرایی پرداخته و کارهایش توسط خوانندگان دیگر اجرا شده اند. از او به عنوان پوینده راه مصدق نیز یاد می شود.

بزرگ احمد آباد، خیالت آسوده باد به سال و ماه و روزت، نرفته هیچی از یاد

(منیر طه: از قطعۀ مصدق عزیزم، تولدت مبارک)

تا اواخر دوران قاجار موسیقی ایرانی در همان سبک ردیفی و سنتی خود با محور مردسالاری باقی می ماند. تنها در دوران مشروطه به دلیل نیاز ارتش مدرن میرزا تقی خان فراهانی (امیر کبیر)، علاوه بر سازهای کوبه ای، سازهای بادی، هارمونی و نت و سازهایی نظیر پیانو و ویلون نیز وارد کشور می شوند.

در دهه بیست در دوران محمد رضا پهلوی شاهد تاسیس و قدرت گرفتن رادیو هستیم. رسانه ای که علی رغم مخالفت روحانیون، به موسیقی اهمیت می دهد. در دهه بعد نیز موسیقی در سینما جایگاه ویژه ای پیدا می کند و حضوز زنان در هر دو عرصه چشمگیر می شود ، آواز خوانان و رقصنده های زن به میدان می آیند. اما در این بین نیز حضور زنان ترانه سرا به شمارش انگشت های دو دست نیز نمی رسد.

لعبت والا، نیره سعیدی، سیمین بهبهانی، شهین حنانه، لیلی کسری، هما میرافشار، مینا اسدی و آذر صرافپور از جمله ترانه سرایان نامدار و پرکار این دوره بشمار می آیند.

با تولد ترانه ی نوین ، ترانه ای که از زبان انسان معاصر سخن می گفت، اتفاق تازه ای در تاریخ ترانه ایران رخ داد. پس از سه نام پیشرو و آغازگر ترانه نوین ایرج جنتی عطایی، شهیار قنبری، اردلان سرفراز، نام یک زن نیز به چشم می خورد:زویا زاکاریان.

دهه طلایی ترانه - دهه پنجاه - به سرعت می گذرد و با انقلاب پنجاه و هفت موسیقی ممنوع اعلام می شود و حضور زنان نیز مطلقا ممنوع می گردد. ۲۰ سال ممنوعیت موسیقی و ناگهان برای تلطیف فضای سیاسی ایران ، با روی کار آمدن اصلاح طلبان جمهوری اسلامی موسیقی آزاد اعلام می شود، اما کماکان صدای زنان ممنوع است. با این وجود، زنان حضورشان را با تمام محدودیت ها تثبیث می کنند و کنار نمی کشند. ترانه سرایان زن اعلام موجودیت می کنند. نیلوفر لاری پور اولین زن ترانه سرا بعد از ممنوعیت ترانه و موسیقی در ایران است.

اما هیچگاه در ترانه سرایی ایران زنانگی وجهی جدی، رایج و شاخص به خود نگرفت و حتی با حضور صف چشم گیری از زنان ترانه سرا، فرهنگ پیرمردسالار اسلامی همچنان سدی است در برابر ورود حس، آرمان، نیاز و جهان سرکوب شده ی "زن" به ساحت مردانه ی ترانه ی ایران.

(برگرفته از شهرزاد نیوز)