هم‌زمان با روز جهانی شطرنج، ورزشی که در جهان براساس فعالیت‌های مغزی و پس از آن واکنش‌های فیزیکی شناخته شده است، نگاهی به وضعیت شطرنج ایران در سال‌های گذشته می‌کنیم؛ ورزشی که در یک دهه اخیر قربانی دو ایدئولوژی «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی شد؛ «اسرائیل ستیزی» و «حجاب اجباری».
اگر سیاست‌های علی خامنه‌ای نبودند، امروز بهترین شطرنج‌بازها و بهترین داوران شطرنج ایران زیر پرچم کشورشان در رقابت‌های بین‌المللی شرکت می‌کردند.
***
ممنوعیت اجباری مبارزه با اسرائیل
شطرنج در ایران پس از انقلاب «حرام» اعلام شد. برخی مراجع و ائمه جمعه در ایران معتقد به وابسته بودن این ورزش فکری به «قمار» بودند. پس طبیعی است که نخستین قربانیان ورزش ایران پس از انقلاب هم شطرنج‌بازان ایرانی باشند.
«کامران شیرازی» از اولین استادان بزرگ شطرنج ایران بود که سال ۱۳۶۱ از ایران گریخت و برای ادامه حیات حرفه‌ای خود، سال ۱۳۵۹ خورشیدی به امریکا پناهنده شد. او از سال ۱۳۶۲ زیر پرچم امریکا و از سال ۱۳۸۴ با پرچم فرانسه در رقابت‌های بین‌المللی شرکت کرد.
آوارگی شطرنج‌بازهای ایرانی اما فقط به خاطر حرام اعلام شدن شطرنج نبود، سال ۱۳۶۷ «روح‌الله خمینی»، نخستین رهبر جمهوری اسلامی تصمیم گرفت که شطرنج را در صورت دور ماندن از قمار، «حلال» اعلام کند.
از فاصله آزاد شدن این رشته فکری و ورزشی در ایران تا روی پا ایستادن دوباره آن در کشور، بیش از سه دهه زمان برد. اما به محض ایستادن شطرنج‌بازان ایرانی روی پای خودشان، ایدئولوژی نظام و آن‌چه در ورزش کشور به عنوان «منویات رهبر جمهوری اسلامی» شناخته می‌شود، جلوی رشد شطرنج‌بازان کشور را گرفت.
بهمن ۱۳۹۵، «برنا درخشانی»، شطرنج‌باز ۱۵ ساله و نابغه ایرانی در رقابت‌های بین‌المللی مقابل حریفی از اسرائیل مبارزه کرد. فدراسیون شطرنج جمهوری اسلامی اما حکم به محرومیت مادام‌العمر او داد.
پس از اعلام این حکم، برنا درخشانی در نامه‌ای خطاب به فدراسیون شطرنج بریتانیا درخواست کرد تا از آن پس برای این کشور رقابت کند. روزنامه «تایمز» در شرح این اتفاقات نوشت: «از این پس قرار است برنا برای تیم ملی انگلیس به میدان برود. برنا درخشانی ۱۵ سال سن دارد و می‌تواند در رقابت‌های بین‌المللی شطرنج با پرچم انگلیس به میدان برود.»
دی ۱۳۹۸، دومین و بزرگ‌ترین نابغه شطرنج ایران کوچ کرد؛ «علیرضا فیروزجا» به دلیل ممنوعیت مبارزه با اسرائیل.
علیرضا فیروزجا فقط ۱۳ سال داشت که موفق شد «احسان قائم‌مقامی»، استاد بزرگ تاریخ شطرنج ایران را شکست دهد. پس از آن، موفقیت‌هایی کسب کرد که تحسین «فیده» (فدراسیون بین‌المللی شطرنج) را هم برای خود خرید. وقتی به ۱۶ سالگی رسید، عناوینی را پشت سر داشت که تا آن روز هیچ شطرنج‌باز ایرانی کسب نکرده بود.
او در دسامبر ۲۰۱۹، در صدر رده‌بندی شطرنج‌بازان زیر ۱۶ سال جهان، رده دوم شطرنج‌بازان جوانان جهان و در صدر رده‌بندی شطرنج‌بازان ایران قرار گرفت. اما شهریور امسال ناگهان خبری منتشر شد؛ تغییر تابعیت علیرضا فیروزجا از ایران به فرانسه.
آن‌چه احتمال تغییر تابعیت نابغه ایرانی را به واقعیت نزدیک می‌کرد، کوچ دسته‌جمعی شطرنج‌بازهای ایران طی سال‌های اخیر بود. «الشن مرادی» و «امیر باقری» طی سال‌های اخیر با پرچم کشورهای امریکا و فرانسه در مسابقات حاضر می‌شدند.
آذر ۱۳۹۸، وزارت ورزش و جوانان دستور داده بود از سفر تیم ملی شطرنج ایران به رقابت‌های بین‌المللی روسیه جلوگیری شود. جمهوری اسلامی نمی‌خواست در رقابت‌هایی شرکت کند که احتمال برخورد حریفان اسرائیلی با نمایندگان ایران بسیار بالا بود. پس علیرضا فیروزجا راهش را عوض کرد؛ زیر پرچم فرانسه به میدان مبارزه رفت و طی سه سال اخیر، همواره یکی از سه نفر اول رنکینگ برترین‌های شطرنج جهان بوده است.
علیرضا فیروزجا فروردین ۱۳۹۹ با شکست دادن «ماگنوس کارلسن» نروژی و نفر اول رنکینگ جهان، تاریخ‌ساز شد؛ اما زیر پرچم فرانسه.
اسرائیل بزرگ‌ترین حریف شطرنج‌بازان ایرانی در سال‌های اخیر بوده است؛ حریفی که با او مبارزه نمی‌کردند اما همواره از آن شکست می‌خوردند.
گریز زنان نابغه از حجاب اجباری
مبارزان علیه حجاب اجباری بیش از قربانیان ایدئولوژی جمهوری اسلامی در قبال اسرائیل هستند.
مهر ۱۳۹۶، «درسا درخشانی»، دومین استاد بزرگ تاریخ شطرنج زنان ایران تصمیم گرفت که برای تیم ملی شطرنج امریکا رقابت کند.
ماجرا از بهمن ۱۳۹۵ آغاز شد؛ جایی که خبرگزاری «فارس» گزارش داد درسا درخشانی بدون حجاب اسلامی در این رقابت‌ها شرکت کرده و برادرش، «برنا درخشانی» با شطرنج‌باز اسرائیلی به رقابت پرداخته است.
درسا درخشانی روز سوم دی ۱۳۹۵ در گفت‌وگو با وب‌سایت «بیاند چس» گفته بود حجاب برای او آزار دهنده است: «به عنوان یک زن ایرانی، باید روسری رسمی سر کنم که قطعا آزار دهنده است و حواسم را مختل می‌کند. از سوی دیگر، در ایران همه می‌دانند که افراد خارجی با حجاب آشنا نیستند و به رعایت آن علاقه‌ای ندارند.»
او همین‌طور دلیل افت شطرنج ایران را به اتفاقات پس از انقلاب در ایران مرتبط دانسته و گفته بود: «ما در سال ۱۹۷۹ در ایران با انقلاب شطرنج روبه‌رو شدیم. شطرنج در ایران به مدت یک دهه ممنوع شده بود، چرا که به عنوان قمار و شرط‌بندی به آن نگاه می‌شد. بدیهی است که هیچ رویکرد سیستماتیکی برای آموزش و یا مسابقات آن وجود نداشت. به همین دلیل است که شطرنج ایران هنوز در مقایسه با سایر کشورها، ضعف‌های بزرگی دارد.»
بهمن ۱۳۹۸، «میترا حجازی‌پور»، استاد بزرگ شطرنج ایران در پستی اینستاگرامی خود، از حجاب اجباری برای ورزشکاران زن ایرانی گفت؛ حجابی که بارها از سوی آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی ایران مورد ستایش قرار گرفته است.
حجازی‌پور ۱۲ دی ۱۳۹۸ در پس انتشار عکسی از او که بدون حجاب مقابل حریفش در مسابقات سریع و برق‌آسای جهان در مسکو حاضر شده بود، از سوی «مهرداد پهلوان‌زاده»، رییس وقت فدراسیون شطرنج، از تیم ملی اخراج شد. فدراسیون شطرنج اعلام کرد که حجازی‌پور دیگر حق حضور در رویدادهای داخلی و بین‌المللی را ندارد.
حالا میترا حجازی‌پور، شطرنج‌باز نامدار ایران در صفحه اینستاگرامش پستی را منتشر کرده و نوشته است: «زندگی من تحت سلطه حجاب اجباری بود.»
او در این متن، زندگی زنان ورزشکار ایرانی زیر فشار حجاب اجباری و اسلامی را نمونه بارزی از تبدیل شدن زن به «جنس دوم» دانسته و گفته است که دیگر نمی‌خواهد به این تحمیل پاسخ مثبت بدهد.
میترا حجازی‌پور در ۱۳ سالگی به درجه استاد فیده زنان دست یافت. از سال ۲۰۱۰ و زمانی که ۱۵ سال سن داشت، مقام هفتم مسابقات قهرمانی شطرنج زیر ۱۶ سال دختران جهان را در شهر «خالکیدیکی» در یونان کسب کرد و از سن ۱۷ سالگی و در حالی که عضو تیم ملی شطرنج ایران هم بود، به‌عنوان استاد بزرگ زنان رسید.
۲۴ خرداد ۱۳۹۹، وب‌سایت جهانی فدراسیون شطرنج پرچم ایران را از مقابل نام «غزل حکیمی‌فرد» حذف کرد و نام سوییس را به‌عنوان کشور این شطرنج‌باز قرار داد.
دیگر زن شناخته شده شطرنج ایران که قربانی شالی بر سر شد، «شهره بیات» بود. دی ۱۳۹۸، شهره بیات به عنوان داور بین‌المللی ایرانی، به رقابت‌های سریع و برق‌آسای جهانی مسکو اعزام می‌شود اما پس از انتشار عکسی بدون حجاب از او، رسانه‌های منتسب به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به بیات حمله کردند.
دهم آبان ۱۳۹۹، «کیومرث بیات»، پدر شهره پس از ماه‌ها بی‌خبری از دخترش در رسانه‌ها، در پستی اینستاگرامی، قبولی پناهندگی دخترش از سوی دولت بریتانیا را به او تبریک گفت.
او سال ۲۰۲۱ جایزه افتخاری «زنان شجاع» وزارت امور خارجه امریکا به مناسبت «روز جهانی زن» را نیز دریافت کرد. دی ۱۴۰۱، در گفت‌وگو با «ایران‌وایر»، از آرمان‌های دایمی خودش برای دفاع از زنان ایرانی ولی این بار به عنوان داوری از بریتانیا در رقابت‌های جهانی شطرنج گفت.
دوازدهم دی ۱۴۰۱، خبرگزاری «رویترز» در گزارشی مدعی شد «سارا خادم‌الشریعه»، شطرنج‌باز ایرانی پس از برداشتن حجاب اجباری در مسابقات قزاقستان تهدید شده و به همین دلیل به ایران بازنگشته است.
در گزارش رویترز به نقل از منابعی که نام‌شان فاش نشده بود، ادعا شده بود که خادم‌الشریعه بعد از حضور بدون حجاب اجباری در مسابقات، تماس‌های تلفنی از ایران دریافت کرده است و به او هشدار داده بودند که به کشور بازنگردد.
به نوشته رویترز، تهدیدها باعث شده بودند چهار مامور پلیس در هتل، محافظ او در قزاقستان باشند.
این گزارش افزوده است برخی از تماس‌های تلفنی نیز به خادم‌الشریعه وعده داده بودند که مشکل را حل خواهند کرد و باید به کشور بازگردد.
سارا خادم‌الشریعه در روز پنجم دی ۱۴۰۱ بدون حجاب در مسابقات قزاقستان حاضر شد و مخالفت خود را با حجاب اجباری اعلام کرد.
یک روز پس از انتشار گزارش رویترز، سارا خادم الشریعه رسما اعلام کرد که دیگر به ایران باز نمی‌گردد، چون به دلیل برداشتن حجاب، امنیت جانی ندارد.
شمار نخبگان شطرنج ایران که یا به دلیل حجاب اجباری یا به دلیل ممنوعیت مبارزه با ورزشکاران اسرائیلی ترک وطن کرده‌اند، از این تعداد بیشتر است؛ نخبگانی که قربانی ایدئولوژی‌های رهبر جمهوری اسلامی شدند.
ایران وایر
