موحد را احتمالا بیشتر با اثر بی‌نظیرش، «خواب آشفته نفت» می‌شناسند. کتابی چهار جلدی درباره ملی شدن صنعت نفت ایران که از مهم‌ترین اتفاقات صد سال اخیر کشور است، که به سلسله‌ای از رویدادهای تاریخ‌ساز منجر شد که جامعه ایرانی، با برخی از عواقب آن هنوز دست‌و‌پنجه نرم می‌کند.
مانند بسیاری از شخصیت‌های اثرگذار ملی معاصر همچون «امیرعباس هویدا»، «ابراهیم گلستان» و «حسن کامشاد»، موحد هم از کارکنان برجسته شرکت ملی نفت ایران بوده که تا درجه مشاور حقوقی دبیرکل اوپک [سازمان کشورهای صادرکننده نفت] بالا رفته است. در دوره‌ای طلایی که ایران به‌عنوان یکی از کشورهای موسس اوپک، قدرتی تاریخی در این سازمان و البته معادلات بین‌المللی داشته است، موحد مشاور حقوقی «فواد روحانی»، دبیرکل ایرانی آن بود.
از جمله آثار پرشمار مکتوب موحد، دو کتاب مهم در درس‌هایی از داوری‌های نفتی ایران با عنوان «قانون حاکم» و «ملی کردن و غرامت» است که در دوره‌ای، از کتاب‌های درسی دانشگاهی در ایران بوده و هنوز از منابع مهم حقوق مربوط به قراردادها و حل اختلافات نفتی است. کشوری که تاروپود اقتصاد آن در چند دهه اخیر نفت بوده و حوادث مهم سیاسی آن همچون ملی شدن، کودتا ۲۸مرداد، انقلاب بهمن ۱۳۵۷ و بحران هسته‌ای، همگی به‌نوعی با موضوع نفت پیوند دارند، آثار مکتوب متعددی در این زمینه ندارد؛ اما بخش مهمی از هرآنچه هست هم، مدیون محمدعلی موحد است.
از میان کتاب‌های او، خواب آشفته نفت در چهار جلد، در میان خوانندگان فراگیرتر و به‌علت موضوع آن، مورد توجه‌تر بوده است. کتاب درباره ماجرای ملی شدن صنعت نفت ایران به‌دست «محمد مصدق» است، اما در‌عین‌حال، مرور مهم و هم‌زمانی بر تاریخ معاصر ایران است.
کتاب در جلد اول، از قرارداد دارسی تا سقوط رضاشاه شروع می‌شود در جلد دوم و سوم به اوج خود، یعنی مصدق و نهضت ملی شدن نفت می‌رسد و در جلد چهارم، به کودتا ۲۸مرداد تا پس از سقوط دولت سرلشکر «فضل‌الله زاهدی» می‌پردازد. هرجا که سند تازه‌ای هم پیدا شده و موحد لازم دیده که به روایت‌ها و اسناد پیشین اضافه کند، الحاقیه‌ای منتشر کرده و درباره سند تازه توضیح داده است.
تردید کمی وجود دارد که مجموعه‌ای جامع‌تر از کتاب خواب آشفته نفت درباره ملی شدن صنعت نفت ایران وجود داشته باشد. موضوعی که انگار موحد با آن زیسته است.
درباره زمانی که صرف نوشتن این کتاب شده، موحد سال‌ها پیش گفته «نمی‌دانم. وقت تعیین کردن برای این‌جور کارها به‌اين‌صورت درست نيست. نوشتن این کتاب به يک پنجاه سال طول كشيده است. فرق کتاب من با ديگر نوشته‌ها اين است که ما توی نفت بزرگ شده‌ايم - همانطور که فواد روحانی هم، که در کتاب يادآوری کرده‌ام-، اینجوری نبوده که يک آدمی بخواهد برود در يک حوزه ناشناسی تحقيق کند؛ برای من اين فکر هميشه وجود داشته است.»
روایت موازی موحد در این کتاب این است که کودتا ۲۸مرداد که پس از ملی‌شدن صنعت نفت رخ داد، به سير دمکراسی در ايران خيلی ضرر زد، سير دموکراسی را عقب انداخت، در اين حرفی نيست؛ ولی صحبت اين است كه آيا مصدق می‌توانست اين را پيش‌بينی کند؟ مصدق نمی‌توانست پيش‌بينی کند که ما دچار خسارت دموکراسی خواهيم شد. برای اینکه مصدق يا بايد خودش استعفا می‌داد، يا اينکه کودتا می‌شد.»
و نکته مهم دیگر به روایت موحد اینکه «نه انگليس از یکدندگی و لجاجت فايده برد، نه ايران. برای انگليس قضيه کلفت‌تر و مهم‌تر شد و برای ايران تبديل شد به چيز ديگری كه به بن‌بست رسيد. این برای ما درس عبرتی است، اگر از تاريخ درس بايد گرفت، یکی از درس‌های مهمی که ما بايد از اين جريان بگيريم همين است که وقتی فرصت پيش آمد، مردان سياسی بايد از آن استقبال کنند و فرصت را غنيمت بشمرند، وگرنه مساله حادتر و از کنترل خارج می‌شود.»
موحد، دانش‌آموخته رشته حقوق است و حقوق را هم خوب خوانده. وکیل پایه یک دادگستری است. دکترا خود را در رشته حقوق خصوصی از دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، که روزگاری از معتبرترین و خوشنام‌ترین دانشکده‌های ایران بود گرفته. پس از این در کمبریج و لندن، دو شهر میزبان دانشگاه‌های معتبر بریتانیا هم مطالعاتش را ادامه داده است.
در دوره‌ای که سازمان اوپک در انتظار گرفتن مصونیت دیپلماتیک هنوز در ژنو مستقر بود و به وین نرفته بود، موحد شش ماه معاون اجرایی سازمان کشورهای صادرکننده نفت هم بوده است. احتمالا قدیمی‌ترین مدیر در قید حیات آن.
تالیفات او با این‌همه، فقط در نفت نیست. «در هوای حق و عدالت» و «حق و سوءاستفاده از آن»، همراه با «مختصر حقوق مدنی»، سه کتابی است که مناسب حال‌و‌هوای این ایام ایران است. کتاب‌هایی درباره حقوق آدمی، حقوق‌بشر و آنچه باید در ایران باشد و نیست.
رابطه ملت و دولت از که جمهوری اسلامی هنوز آن را دستوری و نوعی ارباب‌رعیتی می‌داند، تغییر کرده و شهروندان ایرانی مطالبه‌گران حقوق خود هستند و دولت را نهاد پاسخگو خود می‌دانند، نه ناظر و دستوردهنده و تنبه‌کننده. فصل اول کتاب در هوای حق و عدالت، «حق چیست» است و با جمله‌ای درخشان آغاز می‌شود: «زبان خطا همیشه ناروشن پر ابهام است. لفاظی زیاد برای آن است که فقر و نادرستی اندیشه‌ها را بپوشاند. هرچه عبارت‌ها بیشتر عوض شود، آسان‌تر می‌توان خواننده را فریب داد و گمراه کرد.»
موحد کتاب مهم دیگری هم در اثبات مالکیت ایران بر جزایر تنب بزرگ، تنب کوچک و ابوموسی دارد، با عنوان «هیاهو بر سر هیچ، مبالغه مستعار، بررسی اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره مالکیت جزایر تنب و ابوموسی»، که کتاب کم حجم اما فشرده از سند و استدلال است:
«در سی و چند سال پیش، دولتی به‌نام امارات متحده عربی وجود نداشت. شیخ نشین‌های ساحل جنوب خلیج فارس در زیر علم انگلستان بودند، یعنی این بریتانیا بود که به‌نام شیوخ راس الخیمه و شارجه، تنب‌ها و ابوموسی را در تصرف داشت. طرف مذاکره متصرفی بود که به دستاویز حقوق محجورین تحت حمایت خود سرسختی می‌کرد و خواهان ادامه تصرف خود بود و از طرف مقابل، [ایران] سند و حجت می‌خواست که بگوید چرا، به‌چه دلیل این جزایر را از آن خود می‌داند، اما خود را از ارائه سند و حجت بی‌نیاز می‌دید.» کتاب موحد، سند و حجت مالکیت تاریخی ایران بر جزایر است.
محمدعلی موحد به‌جز تالیف، کتاب‌های متعددی هم ترجمه کرده است. یکی از مهم‌ترین آن‌ها، کتاب «چهار مقاله درباره آزادی»، مهم‌ترین و بحث‌برانگیز‌ترین نوشته «آیزایا برلین»، نویسنده روسی و محقق پیشین دانشگاه آکسفورد است که بخش اول آن درباره مفهوم آزادی‌های فردی و توسعه و تحولات آن در قرن بیستم است. «در خانه اگر کس است: همراه اعلامیه جهانی حقوق‌بشر و میثاق‌های آن»، دیگر تالیف و ترجمه مهم او درباره آزادی و حق است.
نفت و آزادی و البته ادبیات، دل‌مشغولی موحد است که امروز به صد سالگی پا گذاشته است. تالیف ادبی او عمدتا درباره شمس و مولوی است. یکی از آن‌ها، «قصه قصه‌ها، کهن‌ترین روایت از ماجرای شمس و مولوی» است. این کتاب سال ۲۰۰۷ که توسط یونسکو [سازمان علمی فرهنگی ملل متحد] به‌مناسبت هشتصدمین سال تولد مولانا به اسم او نامگذاری شده بود، در تهران منتشر شد: «شگفت قصه‌ای چندان شکوهمند و پر ابهت و رازآلود که اگر اسناد و مدارک واقعیت آن در دسترس نبود، می‌گفتیم افسانه است و محصول تخیل صرف.»
درباره آذربایجان در نود‌و‌دومین سالگرد تولدش، موحد گفته بود «تولد من در اوایل قرن ۱۴ خورشیدی بود و امروز دهه آخر قرن است؛ گاهی که تامل ایام گذشته می‌کنم و آذربایجان دهه اول قرن را با امروز مقایسه می‌کنم، آذربایجان امروز را تکیده، بی‌رمق و بی‌نشاط می‌بینم.»
اگر چراغی در این دهه‌ها به نام تبریز در علم و فرهنگ افروخته بوده، که بوده است، موحد سهمی بزرگ در آن دارد که به دامنه مدرسه‌سازی هم کشیده است:
«جلال و رونق آذربایجان در قلمرو فرهنگ بود و از همان قلمرو است که باید در مقام علاج و تدارک برآییم. در چند سال گذشته، شاهد نهضتی از خیرین مدرسه‌ساز بودم که گویی آسیب‌شناسی درستی کردند و همان نقطه را که باید نشانه گرفتند، اما این قدم اول است که کودکان و نوجوانان را از بیغوله‌ها و ویرانه‌ها خلاص کنیم و فضای مناسبی برایشان تهیه کنیم. فراهم آوردن فضای فیزیکی کافی نیست و ایجاد فضای معنوی مدارس از حیطه ایشان خارج است و اصل، همین پربارتر کردن فرهنگ و معنویت در مدارسی است که چند سال پیش در همایش خیرین مدرسه‌ساز این تذکر را دادم، ولی موثر نیفتاد و شاید این بار هم تاثیری نداشته باشد، اما چاره دیگری جز گفتن و باز گفتن نیست.
آفت امروز تعلیم و تعلم کشور این است که نظام آموزشی تست‌محور بر فضای مدرسه حاکم است؛ نظامی که جوان را از اعمال تفکر و به‌کار انداختن ذهن و ضمیر خود باز می‌دارد و معلم قصه تحریک طبع پرسشگر جوانان را ندارد تا مبادا نیاز به سر‌و‌کله زدن باشد.»
بروز عمومی موحد با آثار شاخص و تالیفاتش فراوانش بوده، اما در یکی از معدود مواردی که دعوتی عمومی کرد، در شروع شیوع ویروس کرونا در ایران بود. در ویدیویی از منزل، از هموطنان ایرانی می‌خواست حالا که افرادی به‌دلیل گرفتار شدن به بیماری یا به‌دلیل محدودیت نمی‌توانند درآمدی کسب کنند، به یکدیگر برای عبور از آن دوره دشوار کمک کنند.
موحد اسطوره زنده زمانه ماست. به فهرست کتاب‌های او در انتهای این نوشتار نگاه کنید. از پرکارترین متخصصان و نویسندگان ایرانی است. ترکیبی نادر از دانش و دانایی، کیفیت و ظرافت، فروتنی و شرافت. چه حاصلی و نتیجه‌ای از عمر بهتر و نیکوتر از این؟ «محمدرضا شفیعی کدکنی»، ۸ سال پیش، شعری برای موحد سروده که خلاصه و مفید هرآنچه باید گفته شود را سروده است:
«شاد و خرّم دوّمِ خردادِ ما/ روزِ میلادِ مهین استاد ما/ آن موحّد کاو به توحیدِ نظر/ جمع کرده جملهٔ اضداد ما/ آن شگفت‌آمیزهٔ عشق و خرد/ اعتدال مردمی و داد ما/ مفخر ایران‌زمین در این زمان/ صیتش از تبریز تا بغدادِ ما»
فهرست آثار محمدعلی موحد:
تالیفات
نفت ما و مسائل حقوقی آن، ۱۳۴۹
ابن بطوطه، ۱۳۷۸
چهار جلدی خواب آشفته نفت، ۱۳۷۸
گفته‌ها و ناگفته‌ها: تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتا ۲۸مرداد ۱۳۳۲، تعلیقی بر کتاب خواب آشفته نفت
شمس تبریزی، ۱۳۷۹
هیاهو بر سر هیچ؛ مبالغه مستعار: بررسی اسناد وزارت خارجه بریتانیا درباره مالکیت جزایر تنب و ابوموسی، ۱۳۸۰.
مختصر حقوق مدنی، ۱۳۹۸
قانون حاکم: درس‌هایی از داوری‌های نفتی ۱۳۸۴
ملی کردن و غرامت: درس‌هایی از داوری‌های نفتی، ۱۳۸۴
در هوای حق و عدالت، ۱۳۸۴
باغ سبز: گفتارهایی درباره شمس و مولانا، ۱۳۸۷
قصه قصه‌ها: کهن‌ترین روایت از ماجرای شمس و مولانا، ۱۳۸۹
دیباچه‌ای بر حقوق مدنی، ۱۳۸۹
در خانه اگر کس است: همراه اعلامیه جهانی حقوق‌بشر و میثاق‌های آن، ۱۳۹۰
یاد گذشته و اندیشه آینده در تاریخ ایران و صنعت نفت ایران،۱۳۹۴
حق و سوءاستفاده از آن، ۱۳۹۷
در کشاکش دین و دولت، ۱۳۹۸
تاملات؛ در باب حقوق و شریعت، تاریخ و سیاست، ۱۳۹۹
آثار تصحیح شده
حدیقةالحقیقه، از شیخ احمد جام،۱۳۴۳
سلوک‌الملوک، از فضل‌الله روزبهان خُنجی، ۱۳۶۲
مقالات شمس تبریزی، ۱۳۶۹
خُمی از شراب ربانی: گزیده مقالات شمس، ۱۳۷۳
اصطرلاب حق: گزیده فیه ما فیه از مولوی، ۱۳۷۵
ابتدانامه، از محمدبن محمد سلطان ولد، ۱۳۹۰
در جست‌وجوی آینه: گزیده مقالات شمس تبریزی، ۱۳۹۲
رساله در مناقب خداوندگار، ۱۳۹۵
مثنوی معنوی، از مولوی۱۳۹۶
ترجمه
به‌گود گیتا؛ سرود خدایان، ۱۳۴۴
عدالت و انرژی، از ایوان ایلیچ، ۱۳۵۶
خَزَران، از آرتور کستلر، ۱۳۶۱
سفرنامه ابن بطوطه، ۱۳۹۵
چهار مقاله درباره آزادی، از آیزایا برلین، ۱۳۶۹
مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام، از دانیل دنت ، ۱۳۸۵
فصوص‌الحکم، از ابن عربی ، ۱۳۸۵.
***
صفحه‌ای به نام محمدرضا شفیعی کدکنی نیز شعری را از این شاعر و استاد دانشگاه منتشر کرده و نوشته است: «قطعه‌شعری که دقایقی پیش، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی به مناسبت سالروز تولد استاد فرزانه ما، دکتر محمدعلی موحد سرودند:
شاد و خرّم دوّمِ خردادِ ما
روزِ میلادِ مهین استاد ما
آن موحّد کاو به توحیدِ نظر
جمع کرده جملهٔ اضداد ما
آن شگفت‌آمیزهٔ عشق و خرد
اعتدال مردمی و داد ما
مفخر ایران‌زمین در این زمان
صیتش از تبریز تا بغدادِ ما
عاشقِ راهِ مصدق، آن بزرگ
پیشوا و رهبرِ آزاد ما»
