مبنای رفتارهای دوگانه در طیف سوم
طیف نهضت ملی
حال باید به طیف نیروها و شخصیت های مربوط به نهضت ملی که بطور عمده در جبهه ملی ایران متشکل بودند و در سال ۵۷ دو رفتار متضاد در برابر انحصارطلبی دینی خمینی نشان دادند نیز برسیم.
گذشته ی سیاسی کسانی چون نویسنده ی این سطور، که از نوجوانی هوادار جدی دکتر مصدق و عضو فعال جبهه ملی بوده اند، نه تنها نباید سبب نابینایی آنان نسبت به دورشدن بخشی از رهبری رسمی جبهه ملی از راه مصدق، یعنی مبارزه برای حاکمیت ملی به معنی دقیق و درست آن در شرایط معمول در سراسر جهان، در سال ۵۷ گردد، بلکه به عکس، با شناختی که از تاریخ جبهه ملی دارند به آنان امکان بررسی علل بدور افتادن آن دسته از سران آن از راه اصولی خود و مشروعیت بیان این نظر را می دهد.
بار دیگر یادآور شویم که به علت استعفای اکثریت اعضای شورای جبهه ملی منتخب کنگره ی آن، در سال ۱۳۶۴، از این تاریخ تا خردادماه ۱۳۵۶ این سازمان به مدت بیش از ده سال دارای مرکزیت رسمی نبود و در نتیجه از دخالت رسمی و جمعی در امور کشور بازماند، اگرچه برخی از سران سرسخت و اعضای وفادار آن از فشارهای شدید و محرومیت های معمول در آن دوران نسبت به مخالفان حکومت فردی و از جمله دوران های زندان، بی نصیب نبودند. شاپور بختیار و داریوش فروهر در زمره ی اینگونه سران بودند. بختیار پس از ۲۸ مرداد از پذیرفتن سمت وزارت کار در دولت فضل الله زاهدی خودداری کرد و، به عکس، همراه با آیت الله سیدرضا زنجانی و مهندس بازرگان، از بنیادگذاران نهضت مقاومت ملی بود. او در آن سالها افزون بر دوره های طولانی زندان از هرگونه اشتغال دولتی محروم بود. دکتر کریم سنجابی، استاد حقوق در دانشگاه تهران، یک دوره وزیر فرهنگ دکتر مصدق و یک دوره نماینده ی مجلس از سوی جبهه ملی بود، و در دیوان بین المللی لاهه که هر یک از دو طرف دعوی حق معرفی یک قاضی اختصاصی داشتند، از سوی ایران به این عنوان معرفی شده بود. او در دوران پس از کوتای ۲۸ مرداد، پس از ۱۹ ماه اختفاء، به پایمردی حشمت الدوله ی والاتبار، برادر ناتنی دکتر مصدق، توانست از اختفاء درآید. پس از تدریس در دانشگاه به وساطت همان شخصیت مدتی را نیز در یکی از شعب دانشگاهی کار می کرد. او تا سال ۱۳۳۸ از فعالیت سیاسی برکنار بود، اما در از سرگیری فعالیت جبهه ملی ایران در ۱۳۴۲ شرکت کرد و در کنگره ی آن عضویت داشت. پس از از استعفای اعضای شورا در ۱۳۴۴، او به آمریکا رفت و تا ۱۳۵۰ در آن کشور مقیم بود.
در ۲۲ خرداد ماه سال ۱۳۵۶، سه تنی که از آنان یادشد نامه ی سرگشاده ای خطاب به محمدرضا شاه را امضاء و منتشرکردند که در آن، پس از تشریح بن بست های سیاسی کشور و خطرات مترتب بر آن، از وی خواسته شده بود به اجرای قانون اساسی و برقراری حقوق و آزادی های مندرج در آن بازگردد. در همین خردادماه ۵۶ نیز بود که باز به ابتکار شاپور بختیار و یاری داریوش فروهر و موافقت جامعه ی سوسیالیست های ملت ایران، جبهه ملی ایران، با عنوان اندکی متفاوت: اتحاد نیروهای جبهه ملی، مبارزه ی رسمی خود را ازسرگرفت. در این تاریخ دکتر سنجابی سرگرم فعالیت های حقوق بشری با مهندس بازرگان و دوستان او بود و تنها چند ماه پس از آن، در پاییز آن سال بود که عضویت در اتحاد نیروهای جبهه ملی را پذیرفت و بار دیگر بعنوان یکی از سران جبهه ملی ایران وارد صحنه گردید.
در این مختصر به ترسیم سریع سیمای سه تن از سران جبهه ملی در دوران پس از ۲۸ مرداد، با سه شخصیت متفاوت، هر یک نماینده ی خصلتی متفاوت، پرداختیم. اما بدیهی است که این سه تن معرف خصوصیات سیاسی و اجتماعی همه ی طیف وسیع نهضت ملی و سازمان آن، جبهه ملی ایران، نیستند. در این باره باید گفت که این طیف بگونه ای نماینده و حتی نمایانگر کلیه ی اقشار ملت ایران از پایین ترین طبقات اجتماعی و زحمتکشان گرفته تا طبقات میانی مانند کسبه و بازاریان، فرهنگیان، هنرمندان و روشنفکران و دانشگاهیان، دانشجویان و دانش آموزان، مدیران کشوری و وزیرانی از دوران رضا شاه چون الهیار صالح یا باقر کاظمی و حتی اشرافزادگانی چون بختیار و سنجابی بود. آنچه این طیف را از طیف های یکم، دوم و چهارم متمایز می ساخت رابطه ی زنده و حیاتی اجزاء آن با همه ی طبقات و بخش های جامعه اعم از سنتی یا مدرن، یعنی رابطه ای بود که در شرایط عادی به این نیروی اجتماعی نوعی توان واقع بینی و بدورماندن از خیالپردازی هایی را که یا از تعصبات دینی یا از آموخته های سطحی کتابی حاصل می شد، می بخشید. دکتر مصدق که توانسته بود این نیرو را زیر نام جبهه ملی ایران گردآورد، با آنکه خود نیز از منشائی اشرافی بود، توانسته بود با جامعه ی واقعی و همه ی مؤلفه های اجتماعی گوناگون آن رابطه برقرارسازد. اما کاملاً بدیهی است که همه ی این ویژگی های اجتماعی نیز تضمینی برای برکنارماندن گردانندگان ردیف اول این نیرو از خطاهای کوچک و بزرگ، و حتی از ضعف های مَنِشی چون جاه طلبی و خودشیفتگی و حتی ماجراجویی بویژه در دوران های بشدت بحرانی، نبود. و چنین تضمین هایی در هیچ جا و هیچ زمانی، خاصه در جامعه هایی که دوران انتقال از استبداد سنتی به دموکراسی را می گذرانند، وجودندارد. جبهه ملی ایران نیز از همان نخستین سالهای برپایی آن با پدیده هایی از این دست روبرو شده بود و حتی در دوران رهبری دکتر مصدق نیز آن را تجربه کرده بود. نمونه ی دکتر مظفر بقایی کرمانی۶ که در آغاز کار جبهه ملی بسیاری او را جانشین بلامنازع دکتر مصدق می پنداشتند، یا حسین مکی که به علت نقش حساسش در فرآبند قانونی خلع ید از شرکت نفت ایران و انگلیس، لقب «سرباز وطن» یافته بود، اما هر دو در حساس ترین لحظات به او پشت کردند، به وفاداران به رهبر جبهه ملی آموخته بود که در مبارزات سهمگین سیاسی شمار کسانی که در همه ی شرایط، بویژه در أوضاع پیچیده ی بحرانی، تا بآخر در تشخیص راه درست یا تصمیم خردمندانه توانایی کامل نشان می دهند، و کسانی که به پیروی از جاه طلبی به راه خیانت نمی روند، اندک است.
از اینها گذشته در فاصله ی سالهای ۳۰ و ۴۰ تا سالهای ۵۰ جامعه ی ایران دستخوش دگرگونی های بسیاری نیز شده بود که در رفتار سیاسی و اجتماعی اقشار آن اثرات عمیق برجا گذاشته بود. یک نمونه از این تغییرات، که در نوشته ی دیگری با شرح بیشتر بدان پرداخته شده است، زوال تدریجی بازار سنتی و رهبران آن و دگرگونی عمیق در منش رهبران بازار جدید بود. می دانیم که یکی از پایگاههای سنتی مهم نهضت ملی بازار بود. تا دوران دکتر مصدق بازار سنتی ایران تحت رهبری بازرگانان عمده ی استخوانداری بود که در همه ی امور بر طبق سننی دیرینه، با سده ها قدمت، رفتار می کردند و به همین دلیل نیز بجای آنکه آنان پیرو روحانیت باشند روحانیت بود که به دلیل وابستگی مالی به آنان از این قدرت تبعیت می کرد. نقش مهم و مثبت این بازاریان در نهضت مشروطه را می دانیم و نیز آگاهیم که هواداران شیخ فضل الله در میان آنان جایی نداشتند. کار اصلی بازار سنتی مبادلات داخلی دوسویه میان شهرهای بزرگ و شهرهای کوچک یعنی مراکز صنایع محلی و دستی و مناطق کشاورزی بود و به عبارت دیگر فعالیت آن بطور عمده بر تجارت داخلی، و نه واردات و صادرات، متمرکز بود. با ملی شدن نفت و سرازیر شدن درآمدهای سرشار حاصل از آن و عدم رعایت تعادلی سازنده در تجارت خارجی، واردات هر روز دامنه ی بیشتری یافت و بخش هر روز بزرگتری از فعالان درجه ی دوم و سوم بازار را به سوی خود جذب کرد. در این دوران رفته رفته شمار دائماً بزرگتری از فعالان بازار و خاصه قشر نوکسیه ی واسطه ها و پادوها که از سنن و فرهنگ خاص بازرگانان بزرگ سنتی بهره ای نداشتند به کار واردات جذب شدند و به سرعت به ثروت های بزرگی دست یافتند. این قشر جدید بازاری که خشکه مقدسان در میان آنان فراوان بودند از فرهنگ اجتماعی و سیاسی بازرگانان بزرگ سنتی که دست ملایان همواره پیش آنان دراز بود و به این قشر از بالا می نگریست بی بهره و، به عکس آنان، سخت دربند جلب نظر آخوند جماعت بود. رواج گرایش های دین سیاسی و ابتکاراتی مانند تأسیس مدارس خاص دینی و حسینیه های ارشاد نیز از نتایج پیدایش این قشر جدید بازاری بود که با بازار ملی هوادار نهضت ملی و دکتر مصدق قابل سنجش نبود. سرازیر شدن بخش مهمی از کشاورزان ورشکسته به حاشیه ی شهرهای بزرگ نیز که به علت افزایش درآمدهای دولت به مراکز بزرگ کارهای ساختمانی تبدیل شده بود، و رشد فرزندان آنها در این شرایط منفی که در آن از فرهنگ آزادی، از آزادیهای سیاسی و برخورد آزادانه ی آراء و عقاید گوناگون اثری نبود، یکی دیگر از دگرگونی های جامعه ی ایران بود که نمی توانست در تقویت پایگاه اجتماعی نهضت ملی اثر مثبت داشته باشد. تآثیر همه ی این عوامل نو و عوامل مشابه دیگر را بطور عمده در اوضاع سالهای ۵۰ که هواداران خمینی به سرعت سرگرم سازماندهی مخفی خود هستند، و حوادثی که تحت تأثیر تبلیغات آنها صورت می گرفت، بویژه در سالهای ۵۶ و ۵۷ که به رفتارهای خشونت آمیز علنی، مانند آتشسوزی ها در اماکن عمومی، دست می یازند، می بینیم.
رهبران سیاسی همواره و در همه ی گرایش ها بر دو نوعند: بخشی از آنها که در برابر جریانات تند جدید سر خم می کنند و حرکت خود را با جهت آن جریانات منطبق می سازند. یک بخش دیگر نیز هستند که حرکت آنان در همه ی شرایط تابع باورهای ژرف و ارزش های والایی است که زندگی خود را در خدمت آنها قرارداده اند. از باب مثال در مهرماه ۵۷، دکتر سنجابی، در تهران، در پاسخ به یک پرسش خبرنگار روزنامه ی لوموند، می گوید
«دوازده ما پیش، انتقاد از پادشاه جرأت می خواست؛ امروز تمجید از وی محتاج جرأت است. ما دیگر جرأت نمی کنیم از یک سلطنت مشروطه سخن بگوییم، حتی با اینکه در برنامه ی ما پیش بینی شده است.» [ت.ا.]
و این سخنان مربوط به سه هفته ای پس از تظاهرات ۱۷ شهریور است؛ اقدامی که نیروی مذهبی هوادار خمینی با دعوت بدان به چنان قدرت نمایی دست زده بود که بعدها از زبان معادیخواه آن را «برگ زرین انقلاب اسلامی» می نامیند.
در واقع هم از آن زمان به بعد دکتر سنجابی دفاع از قانون اساسی مشروطه را رهاکرد. آنچه در این سخن دکتر سنجابی مهم است مسئله ی داشتن و نداشتن جرأت در دفاع از یک موضع است، نه ماهیت آن موضع. او خود معترف است که آنچه انتقاد از آن یک سال پیش تر جرأت می خواسته، یعنی انتقاد از پادشاه، امروز تغییر کرده، و حال عکس آن جایش را گرفته، یعنی دفاع از مشروطیت است که جرأت می خواهد.
درست به عکس او، دکتر بختیار در همان روز به همان روزنامه می گوید «ما تا کنون همواره از اجرای قانون اساسی دفاع کرده ایم و امروز هم همان را می خواهیم. البته با هرگونه دیکتاتوری هم به شدت مبارزه می کنیم.»
برای بختیار مفاهیمی چون «جرأت» مطرح نیست. برای او جو حاکم نیز ملاک و تعیین کننده ی چیزی که باید از آن دفاع کند نیست ! در این تاریخ با پیشنهاد نخست وزیری به هر یک از آن دو سه ماه فاصله داریم و اینجا هم تفاوت برخورد میان آنان، در مواضع سیاسی روزشان را می بینیم.
در بزنگاه سالهای ۵۶ و ۵۷ با چهار کاراکتر گوناگون در رأس نهضت ملی سروکار داریم که همگی در رفتارهای خود در برابر حوادث انگیزه های یکسانی ندارند.
استاد غلامحسین صدیقی
یکی از آنها دکتر غلامحسین صدیقی، پدر جامعه شناسی ایران، وزیر کشور در دومین دولت مصدق و قائم مقام نخست وزیر به هنگام سفر وی به دیوان لاهه بود. دکتر صدیقی مردی بود هم دانشمند و هم استوار در باورها و سخت پابرجا در اصول سیاسی نهضت ملی. او پیشنهاد نخست وزیری از سوی پادشاه را با طرح این شرط پذیرفت که وی از کشور خارج نشود. برخلاف ادعاهای هواداران دکتر سنجابی سبب اصلی عدم تشکیل دولت او حملات شدید دکتر سنجابی به وی، پس از پذیرفتن نخست وزیری بود و از جمله این که جبهه ملیِ دکتر سنجابی در اطلاعیه ای مدعی شد که دکتر صدیقی «از سالها پیش عضو هیچیک از ارگان های جبهه ملی نبوده است»! علاوه بر زننده بودن چنین اظهاری، می دانیم که در آن «سالهای» مورد اشاره هنوز جبهه ملی کار خود را از سرنگرفته بود و نه وجود رسمی داشت و نه هیچ «ارگان رسمی» و دکتر سنجابی نیز خود نیمی از آن سالها را در آمریکا به استراحت گذرانده بود. دکتر صدیقی اگرچه در آن تاریخ، بدین علت که او را تنها گذاردند، بناچار از تشکیل دولت انصراف جست، اما در عوض پس از تصمیم دکتر بختیار به تشکیل دولت ملی خود محکم در کنار او ایستاد و برخلاف ادعای ناروای کسانی که بختیار را متهم به تکروی می کنند، ضمن ستایش از ایراندوستی و شجاعت وی بارها و به صدی بلند همه را به دفاع و پشتیبانی از او فراخواند. صدیقی نمونه ی برجسته و کاملی از آن سنخ رهبران نهضت ملی بود که پای بر زمین واقعیت های تاریخی و سیاسی داشتند، و آرامانخواهانه اما بدور از توهمات ایدئولوژیک و أغراض شخصی، با تمام وجود برای نجات کشور می کوشیدند. اومظهری از فرهنگ سنتی و دانش مدرن در ایران بود.
دکتر کریم سنجابی
دکتر سنجابی همانگونه که در بالا، در گفته ای نقل از او، درباره ی «جرأت» داشتن یا نداشتن در دفاع از یک اصل بر حسب شرایط گفته شد، بیش از آن که تابع أصول و عقاید استواری باشد از شرایط و اوضاع روز پیروی می کرد، موقعیت فردی و بردوباخت شخصی برایش در درجه ی نخست اهمیت بود و از سخنان کوته بینانه ی دستیاران و خواستهای جاه طلبانه ی نزدیکان نیز بسیار تأثیر می پذیرفت. در پاسخ هایی که به ضیاء صدقی، مصاحبه کننده ی دانشگاه هاروارد می دهد، سخن محکم و روشنی دیده نمی شود. آنجا که مصاحبه کننده درباره ی برنامه ی حکومتی خمینی و نزدیکانش پیش از «انقلاب اسلامی» می پرسد، می گوید (ملایان متنفذ) همواره بطور مبهم از این سخنان می گفته اند اما نقشه ی واقعی برای حکومت نداشته اند. و در برابر پرسش کننده که پافشاری کرده می گوید ولی خمینی از این برنامه در کتاب خود پرده برداشته بوده، باز پاسخ می دهد که در آن کتاب هم چنین برنامه ای بدین شکل ندیده است؛ و چون پرسش کننده تصریح می کند که در کتاب «حکومت اسلامی» یا «ولایت فقیه» این برنامه بسیار دقیق مطرح گردیده، بناچار و برای گریز از پاسخ جدی، می گوید «شاید کتابی که من خوانده ام کتاب دیگری بوده است»! همه ی رفتارها، کنش ها و واکنش های او از همین گونه است. در پاریس اعلامیه ی سه ماده ای معروف را به خمینی می دهد؛ اعلامیه ای که در آن در همه ی عبارات بجای ارتباط با قانون اساسی مشروطه و روح و جان آن یعنی حاکمیت ملی، برخلاف اصول اساسی نهضت ملی مصدق، اصل بر موازین شرع اسلام گذاشته شده، فی المثل، با جمله ای از این قبیل که «سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است»، و حرکت های اعتراضی روز کشور جنبش ملی اسلامی نامیده شده است بی آنکه تناقض میان دو صفت اخیر در نظر گرفته شده باشد بدین معنی که اگر جنبش اسلامی است به جبهه ملی چه ربطی دارد و اگرملی است چرا جبهه ملی باید به خمینی تعهد بسپارد۷٫ اما هم او و هم مدافعان او این واقعیت مسلم را که اعلامیه سراسر دینی و اسلامی و اعلام تسلیم به نظریات خمینی است، بطوری که با یک رجوع ساده به متن بر هر کسی آشکار می شود، چنانکه گویی با کودکان یا عوام سروکار داشته باشند، منکر می شوند.
برخی مدافعان مدعی شده اند که آن متن به اتفاق آراء مورد تأیید شورای مرکزی ج. م. قرارگرفته است. نخست باید گفت که در جلسه ی هیأت اجرائی در رأی گیری به آن از سه عضو حاضر دو نفر بدان رآی مخالف داده بودند و معلوم نیست این دو رأی مخالف که یکی از آنها رأی شاپور بختیار و دیگری رأی نماینده ی جامعه ی سوسیالیست ها بوده چگونه در جلسه ی شورا به رأی موافق تبدیل شده است؟ دوم این که در مصاحبه ای با روزنامه ی شرق که مشخصات آن را در مقاله ی دیگری داده ام، زنده یاد عبدالعلی ادیب برومند می گوید من، در زمان صدور آن اعلامیه در پاریس، عضو شورای جبهه ملی بوده ام و می دانم که آقای سنجابی موافقت شورا برای صدور چنین متنی را نداشته است. تعجب آور خواهد بود اگر آن زنده یاد با چنین اظهاری خود در جلسه ی آبانماه شورا به آن متن رأی داده باشد. افزون بر این منشی شورا ادعاکرده است که در آن جلسه «همه ی اعضاء» شرکت داشته اند. همچنین ادعا شده که متن به اتفاق آراء به تأیید شورا رسیده و دکتر بختیار هم زیر آن را امضاء کرده است، حال آن که امضاء حاضران در جلسه در زیر صورت مجلس امری عادی است و به معنی تأیید مصوبات جلسه نمی باشد. از مهندس زیرک زاده نیز به عنوان یکی دیگر از تأییدکنندگان آن متن نام برده شده، در حالی که آن زنده یاد در کتاب خاطرات خود به صراحت گفته است که از سالیان بسیار پیش از آن حوادث در هیچ فعالیت سیاسی حضور نداشته و اولین حضور او در جلسه ای غیر رسمی است در فردای روز اعلام نخست وزیری دکتر بختیار، ۹ دیماه، در خانه ی یکی از اعضای حزب ایران، یعنی حدود دو ماه پس از آن جلسه ی شورا، جلسه ای که متن مورد بحث موضوع آن نبوده است. از این قبیل ادعاهای نادرست از سوی مدافعان دکتر سنجابی بسیار دیده شده و این خود نشانه ای از سقوط اخلاقی این گرایش است.
در شرایط عادی، افراد «همتراز»، بدون توجه به چگونگی مبارزات و درگیری های آنها با قدرت و تجاربشان، همگی کمابیش همسنگ می نمایند؛ آنچه می تواند شخصیت ها را محک زده از هم متمایز گرداند پیچ های تند و آزمون های بزرگ تاریخی است. هر شخصیت تاریخی جوهر خود را در لحظات حساس و در میان بحران هایی که به منش های نیرومند نیازمند است می تواند نشان دهد، اگر از چنین منشی برخوردار باشد. در زمانی که جبهه ملی مصدق به رهبری به اصالت و استواری خود مصدق، یعنی کسی که در برابر هیچ طوفانی نلرزیده بود، نیاز داشت، وجود دکتر سنجابی در رأس آن، که تنها نتیجه جایگاه شیخوخیت در جامعه ی سنتی ما بود، یعنی به سبب داشتن سنی ده سال بیشتر از سن بختیار، بزرگترین تهدید برای این سازمان، نام و آبروی آن و از آن مهمتر برای آینده ی کشور بود. او به هر کاری که روی می آورد به سودای ریاست بود. در خردادماه ۵۶ که اتحاد نیروهای جبهه ملی به ابتکار بختیار تشکیل شد او بدان واردنشد و به جمعیت حقوق بشر مهندس بازرگان پیوست، به امید ریاست آن؛ و چون ریاست را به بازرگان دادند از آن رویگرداند و ناچار به همان اتحاد نیروها پیوست، زیرا می دانست که به علت همان شیخوخیت در آنجا ریاست او حتمی است.
در برخورد با رهبری خمینی ظاهر و باطن دکتر سنجابی یکی نبود. زمانی که پس از ملاقات سنجابی با شاه او از طریق دکتر عبدالرحمن برومند پیامی برای خمینی فرستاد و از او پرسشی کرد، البته بیجا و غیرلازم، و خمینی در پاسخ گفته بود «این فضولی ها به شما مربوط نیست؛ من در وقتش تصمیم می گیرم»، بختیار با شنیدن گزارش برومند از این دیدار گفت من اصولاً با آخوند ها کار نمی کنم. اما سنجابی سهل انگارانه پاسخ داد «آخوند را سمبلش می کنیم» (خاطرات شفاهی دکتر عبدالرحمن برومند به دانشگاه هاروارد)، و دیدیم که چگونه … کرد. پس از خرابی کارها هم در یک مهمانی به شام در منزل یک وکیل دادگستری، از شاگردان سابق او در دانشکده ی حقوق، در پاسخ میزبان که نظرش درباره ی خمینی را پرسیده بود، گفته بود «خمینی آخوند ده است.» و همین «آخوند ده» بود که روز بازگشتش به ایران خبرنامه ی جبهه ملی به رهبری دکتر سنجابی درباره ی او به تملقی شرم آور نوشته بود «امروز برای اولین بار آفتاب از غرب طلوع می کند»!
او با توجه به این که مرد ایستادن در برابر خمینی نبود می بایست جای خود را به کس دیگری واگذار می کرد که برای این کار ساخته شده بود؛ خود او می توانست او را یاری دهد یا اگر این همت را هم نداشت، دستکم به کناری بنشیند تا دیگران این مهم را به پیش برند. اما راهی که دکتر سنجابی در برابر خمینی در پیش گرفت بردن جبهه ملی، با همه ی خدمات آن و نام بلند بنیانگذارش، به یک قربانگاه خوفناک تاریخ بود. باید گفت که در این کار او تنها نبود و بسیاری دیگر نیز دون همتانه یا او را تأییدکردند یا دستکم همراهی نمودند. و این نکته ی منفی را هم می توان بپای طیف سوم، طیف ملی نوشت.
اگرچه با تشکیل دولت بختیار و تنها گذاردن او ازسوی یاران نیمه راه آینده ی کشور در آن روزها از خطری که آنرا تهدید می کرد نجات نیافت اما دست کم حیثیت نهضت ملی، که برای مبارزات آینده ضرورتی حیاتی داشت از دستبرد حادثه جان بدربرد و اعتبار اصالت راه طیف سوم نابود نشد.
مهندس مهدی بازرگان
برخلاف دکتر کریم سنجابی، منهدس بازرگان مرد عقیده و مبارزه بود. در آغاز گفته بودیم که تفاوت عمده ی نهضت ملی به رهبری دکتر مصدق با سه طیف دیگر در این بود که، روی آوردگان به این راه، برخلاف آن سه، بجای غوطه خوردن در توهمات ایدئولوژی های سیادت طلب، پای بر زمین واقعیت ها داشتند و به روش آزمون و خطا عمل می کردند. این بدان معنا هم نبود که مردمان آرمانخواهی نبودند. چنان که بسیاری از آنان در راه آرمانهای خود حاضر به همه گونه ازخودگذشتگی نیز شدند. از خود مصدق که در راه رهایی ایران از بندهای کهنه ی استعمار به همه ی سختی ها تن درداد و از مرگ هم نهراسید تا حسین فاطمی که نمونه ی کامل جانفشانی آگاهانه در راه یک آرمان بزرگ و واقع بینانه ی میهنی بود، و قهرمانان کمتر شناخته شده ای چون سرتیپ افشارطوس رییس شهربانی دکتر مصدق و سرگرد سخایی رییس شهربانی کرمان، همه ی نشانه های ازخودگذشتگی در راه رهایی میهن و آزادی ملت از سوی مبارزان نهضت ملی دیده شده است. اما هیچیک از این رفتارها به نام یک ایدئولوژی هژمونیست و به اصطلاح «رهایی بخش» نبود. مهندس بازرگان نیز اگر حاضر به همه گونه ازخودگذشتگی بود، متأسفانه چنین می پنداشت که نهضت ملی با همه ی بار سنگینی که برداشته بود از یک ایدئولوژی «رهایی بخش» محروم بود. این نکته را در روزی که به تصمیم دولت مصدق برای خلع ید از شرکت نفت انگلیس و ایران به آبادان رفته بود و ابراز احساسات پرشور جمعیت بزرگی از مردم این شهر در استقبال از هیأت خلع ید را دیده بود، یکی از همراهان وی از او شنیده بود. او گفته بود که با چنین نیروی عظیم و احساسات عمیقی اگر یک ایدئولوژی مناسب هم برای بسیج آن داشتیم چه کارهای شگرفی… که می توانستیم بکنیم (نقل به معنی). گویی او با همه هوش و دانش خود درنیافته بود که برای به حرکت آمدن آن نیرو که محرک آن همان روش آزادگرانه ی مصدق بود به عامل دیگری که او ایدئولوژی می نامید نیازی نبود. بازرگان که از آرمانخواه ترین مردان نهضت ملی بود با کمال تأسف، به دلیل این که، برخلاف رهبر خود مصدق، معنای تفکیک دین از سیاست را درنیافته بود، به این خطای بزرگ دچارشده بود که تصور می کرد نهضت ملی نیازمند یک ایدئولوژی است که باید برای آن تدارک دید و این کار را در الهام از باورهای دینی خود که، البته نمی توانست میان همه ی آزایخواهان مشترک باشد، می جست! او با اینکه در فردای ۲۸ مرداد همگام با آیت الله سیدرضا زنجانی و شاپور بختیار به تأسیس نهضت مقاومت ملی همت گماشت، اما هیچگاه از اندیشه ی تدارک یک ایدئولوژی دینی برای نهضت ملی بیرون نیامد. در همان دوران بود که به کمک جوانان انجمن های اسلامی که از پیش از ملی شدن نفت گردشان آورده بود، در همان نهضت مقاومت ملی نوعی انشعاب ناخودآگاه بوجود آورد که پس از اعلام ازسرگیری فعالیت های جبهه ملی ایران در پایان سالهای ۳۰ ، به تأسیس نهضت آزادی ایران، یعنی در حقیقت، این بار انشعابی خودآگاهانه از جبهه ملی، انجامید. او به عنوان یک مرد عمل و آرمان، ترکیبی ناموزون از یک نوع واقع بینی عملگرا و آرمانخواهانه از یک سو و گونه ای ایده آلیسم ایدئولوژیک دینی از سوی دیگر بود. جنبه ی اول عاملی بود که او را به بختیار نزدیک می کرد؛ عامل دوم عنصری بود که میان او و بختیار و دیگر سران نهضت ملی دیوار می کشید. در آخرین ماههای ۵۷، پابه پای دکتر صدیقی، او بیش از همه ی سران نهضت ملی در راه موفقیت دولت بختیار کوشید تا جایی که دست به ابتکار یک قرار دیدار میان خمینی و بختیار زد که قراربود خود او نیز در آن حضور داشته باشد؛ حقیقتی پراهمیت که بسیار نادیده گرفته شده و ناشناخته مانده است. اینگونه کوشش ها از بُعد اول شخصیت او سرچشمه می گرفت: بعد عملگرا و آرمانخواه. اما در شکست دولت بختیار هم او سهم کمی نداشت. زیرا قبول تشکیل دولت موقت که ردّپای بعد دوم شخصیت او، بعد ایدئولوژیک، در آن دیده می شود، در رفع ترس و بدبینی های سران ارتش نسبت به رهبری خمینی اثری تعیین کننده داشت. زیرا آنان در هر حال در وجود بازرگان یکی از همکاران مصدق، یعنی سیاستمداری ملی و قابل اعتماد را می دیدند. ضمن این که به ابتکار سالیوان سفیر آمریکا، برای جلب اعتماد امیران ارتش دیدارهایی هم میان آنها، بخصوص با قره باغی، انجام شده بود. و انگیزه ی خمینی از انتخاب بازرگان برای این سمت نیز جز این نبود. با توجه به اینکه بازرگان نظر مثبتی درباره ی خمینی و اطرافیان او نداشت درباره ی تصمیم او به پذیرش تشکیل دولت موقت باید همچنین اضافه کرد که با إحساس احتمال سقوط دولت بختیار او از آن بیم داشت که در صورت وقوع چنین رخدادی خلاءِ قدرت به هرج و مرج و در همان حال تسلط کامل هواداران خمینی بر کشور بیانجامد و چنین حساب کرده بود که با وجود دولتی به ریاست او، مورد پشتیبانی شخص خمینی و با شرکت «ملیون» دیگر و همراهی ارتش که قول آن را از امرا گرفته بود، از چنین خلائی پرهیز خواهدشد. نادرست درآمدن حساب او در این زمینه بزرگترین اشتباه زندگی وی بود. او، خود، بی آنکه خواسته باشد، با اعلام تشکیل دولت موقت به تزلزل دولت ملی بختیار کمک کرده بود، اما بدون آنکه از پشتیبانی واقعی خمینی برخوردار بوده باشد. شاهدان زنده ی آن دوران می گویند که بازرگان با تشکیل دولت دکتر صدیقی هم سخت موافق بوده است و از این حیث نیز، برخلاف دکتر سنجابی، به عنوان مردی برخوردار از حس مسئولیت، بر دبیر هیأت اجرائی جبهه ملی برتری های بزرگ سیاسی و انسانی داشته است. ناگفته نباید گذاشت که، پس از رویدادن همه ی آنچه دیده شده بود، شاپور بختیار نیز، به رغم شدیدترین مخالفت با هرگونه اختلاط دین با حکومت، یعنی تفاوتی بزرگ میان او با بازرگان در این زمینه، و مطابقت ظاهری موضع او با ظاهر لاییک دکتر سنجابی، در محفل خصوصی به صراحت می گفت که منش مردی چون بازرگان را به مراتب بر منش امثال دکتر سنجابی رجحان می دهد !
بازنگری به نقش این سه کاراکتر، می تواند نشان دهد که به چه عللی آنها نتوانستند به صورت عناصر تشکیل دهنده ی یک اتحاد صمیمانه ی محکم، که که در صورت وقوع مسلماً بختیار نیز از آن بیرون نمی ماند، عمل کنند. پشتیبانی بازرگان از تشکیل دولت ملی به ریاست دکتر صدیقی و موضع مخالف دکتر سنجابی با چنین راه حلی سبب اولین شکست در این راه شد و در این مرحله می بینیم که بیش از آن که مسئولیتی متوجه عامل ایدئولوژی اسلامی بازرگان باشد، عامل فرصت طلبی سنجابی را باید سبب آن عدم موفقیت دانست.
سابقه ی مبارزات مصدق، مرور حوادث بالا و بررسی این کاراکترهای بسیار گوناگون، تفاوت ژرف میان این طیف، که بازتاب نسبتاً کاملی از همه ی نقاط قوت و کمبودهای جامعه ی ما در نیمه ی اول قرن چهاردهم ایرانی است با سه طیفِ شرح داده شده در بالا را نشان می دهد. در واقع هر یک از سه منش بالا معرف یکی از ابعاد اصلی جامعه ی ما در آن دوران بوده است. بعد واقع بینی هم عالمانه، هم آرمانخواه و هم مبارز در صدیقی، بعد واقع بینی به معنی فرصت طلبانه ی آن در سنجابی، بعد آرمانخواه و مبارز اما درگیر با کشش های ایدئولوژیکی در بازرگان. در مقایسه با این سه منش، بختیار از جهت واقع بینی، آرمانخواهی و مبارزه جویی با صدیقی از همه نزدیک تر است؛ از جهت آرمانخواهی و مبارزه جویی با بازرگان نیز بسیار نزدیک است و از حیث نگاه به ایدئولوژی هاست که با او تفاوت می یابد. در مقایسه با دکتر سنجابی، شاپور بختیار، به رغم عضویت هر دو در یک حزب، در هیچ بعدی با او تجانس ندارد؛ نه از جهت واقع بینی او که فرصت طلبانه و جاه طلبانه نیست، نه از جهت آرمانخواهی که در سنجابی بسیار ضعیف است، اگر چه هیچیک از آن دو باطناً از ایدئولوژی های هژمونیست پیروی نمی کنند، اما در حالی که بختیار در برابر هژمونیسم اسلام دینی اعلام جنگ می کند، سنجابی، برخلاف اعتقادات خود، بدان تسلیم می شود.
در کوششی برای یک سنتز شاید بتوان گفت:
ـ با همه ی جهات مثبت و والای بازرگان یعنی آرمانخواهی و مبارزه جویی او، آنچه سبب شکست وی می شود رخنه ی بُعد ایدئولوژیک، یک عارضه ی عظیم سده ی بیستم، در اندیشه و عمل اوست؛ عارضه ای که در پایان زندگی بدان آگاهی می یابد و با شهامتی که از ویژگی های اوست به سهم خود به افشاء آن می پردازد.
ـ دکتر صدیقی، به رغم همه ی خصائل مثبتی چون آرمانخواهی، مبارزه جویی و حتی دانشی گسترده، در برابر رفتار ناروای یاران نیمه راه و البته عدم پذیرش شرط او مبنی بر ماندن پادشاه در خاک کشور، از انجام وظیفه ی تاریخی بزرگ خود ناتوان می ماند. اما او یکی از دو نماینده ی درخشان بعد فرهنگ اصیل ایرانی در طیف ملی است.
ـ دکتر سنجابی نماینده ی هیچیک از صفات مثبت بالا نیست و جنبه های منفی نخبگان جامعه ی ما را بیش از آن دو دیگر بازتاب می دهد. از این لحاظ می توان او را بازتاب ابعاد منفی هر سه طیف یکم، دوم و چهارم در طیف نهضت ملی دانست. با تسلیم به خمینی او منفی ترین تجلی بعد ایدئولوژیک در جامعه ی ما، بعد حزب اللهی را بازتاب داد. در آغاز حزب ایران نیز او در گامی که همراه با مهندس فریور و برخی دیگر از پایه گذاران حزب ایران به سوی اتئلاف با فرقه ی دموکرات آذربایجان برداشته بود، نه تنها نشان داده بود که ائتلاف های او را شرایط تعیین می کند بلکه ایدئولوژی طیف دوم هم برای او قابل هضم بود. در بالا دیدیم که در دوران قدرقدرتی محمدرضا شاه هم از گرفتن سمت های کاذب با حقوق مناسب اکراهی نداشت و قرابت او با طیف چهارم در شرایط مناسب ممکن بود. او برخلاف توهمی که درباره ی خود داشت دارای هیچ رسالتی نبود و هیچ ردپای قابل یادآوری از خود برجا نگذاشت. در این دوران نهضت، او سرکرده و نماد بخش تسلیم طلب طیف ملی بود.
دکتر شاپور بختیار
ـ دکتر شاپور بختیار با تشکیل دولتی ملی برای احیاءِ کامل قانون اساسی مشروطه و نه گفتنی به صدای بلند به خمینی و راه اسارتبار و شوم او نشان داد که روح آزاده ی ایرانی، با همه ی مصائب و آسیب هایی که بدانها دچار شده، همچنان زنده است و در شرایط مساعد می تواند باز هم جای شایسته و استثنائی خود در تاریخ و فرهنگ انسانی را احرازکند. در وجود بختیار ابعاد آرمانخواهی، واقع بینی و مبارزه جویی در راه آرمان، به علاوه ی دانش و فرهنگی پردامنه، هم ایرانی و هم جهانی، برجسته تر از آن بود که نیاز به یادآوری داشته باشد. او از این جهت نفی همه ی ابعاد منفی سه طیف دیگر و تجلی والاترین خصائص طیف سوم، طیف نهضت ملی بود.
نهضت ملی ایران، برای تحقق هدف بیش از صدساله ی خود: حاکمیت ملت بر سرنوشت خویش، در چارچوب دموکراسی و آزادی و حقوق بشر، تعالی زندگی مادی و معنوی، و در یک کلام، شکوفایی همه جانبه ی حیات فرهنگی ایرانی، و والایش نام ایران، تنها می تواند با الهام از نمونه های مثبت بالا و نقد سازنده و متعالی نمونه های منفی یاددشده در طیف های دوم و چهارم به پیش رود.
طیف یکم، طیف حزب الله به کنار، سه طیف دیگر محکوم به همزیستی با یکدیگر در چارچوب یک ایران آزاد و سربلند اند. آنان حق ندارند یکدیگر را نادیده بگیرند و ناچارند تا همه ی راه های سالم زندگی مشترک در چارچوب یک ایران آزاد و شکوفا را بیابند و بسازند. بنا یدین دلائل، نقد سازنده ی طیف های دوم و چهارم بالا، که با اندکی مسامحه می توان آنها را با طیف های جمهوریخواه و هوادار مشروطه ی پادشاهی تطبیق داد، و نیز نقد طیف سوم، طیف نهضت ملی که در بالا طرحی از آن را به دست دادیم، برای دست یافتن به اتحادعملی که برای رهایی از طاعون جمهوری اسلامی ضرورتی حیاتی است، روشی اجتناب ناپذیر است.
در فاجعه ی افتادن قدرت سیاسی به دست فرقه ای بیسوادتر و تبهکارتر از همه، اما پرمدعاتر از کل بشریت، اگر هم عوامل تصادفی مؤثر بوده باشد، باید علل دیگری را نیز که در اعماق جامعه وجودداشته و در زمان خاصی عمل کرده است، جستجو کرد و به بستن همه ی اتهامات به دین راضی نشد. در جامعه ای که امثال خمینی و خلخالی و خامنه ای و رفسنجانی و احمدی نژاد و بنی صدر و رجایی به بزرگترین مقامات و قدرت های بی حساب و بی مسئولیت برای ارتکاب جنایت و تخریب دست می یابند و دهها سال قدرت را در دست دارند، مشکل و گرهی عمیق از نوع یک بیماری مزمن وجودداشته و دارد که باید همه در شناختن نشانه های آن، نه تنها در دیگران، بلکه حتی و پیش از همه در خود، به عنوان عضوی از آن جامعه، محصول آن و مؤثر در آن، کوشش کنند، و تنها به ستایش عظمت و شکوه فرهنگ و تاریخ ملی و اظهار شایستگی ایرانی برای آزادی خرسند نمانند. این شایستگی باید در همه ی کارها و رفتارهای مدعیان آزادیخواهی برای ایران نشان داده شود وگرنه در حد خودستایی ملی اما عقیم باقی می ماند.
این نقد به جامعه ی ما باید با نگاهی بی گذشت و بیرحمانه نسبت به جزمگرایی ها، خودشیفتگی ها، تنگ نظری ها نسبت به دیگران، گرایش عمومی به عمل انفرادی در امور همگانی، تکروی ها، بی مسئولیتی ها، برخوردهای تقریبی و سرسری ما به همه ی امور و مسائل، که نهایت شلختگی ما در استفاده از زبان فارسی یکی از نمونه های آن است، غرض ورزی ها در مسائل ملی، و بدتر از همه ترجیح موقعیت شخصی یا گروهی بر مصالح عمومی و ملی، صورت گیرد. بالاترین درجه ی «آکتیویسم سیاسی» بدون چنین برخوردی عقیم خواهد بود یا، در صورت کسب موفقیت، همچنان نتیجه ای ناسالم به بار خواهدآورد.
کسانی که در هر یک روز عمر بیشتر برای ج. ا. خطر حاد نابودی کشور را می بینند بیش از هر کار مساعی خود را مصروف ساختن نظام و جامعه ای می کنند که هیچ مقامی، خواه مسئول امور و خواه نمادین، و هیچ مرجعی، خواه انتخابی و خواه موروثی در هیچ شرایطی قادر به غصب حقوق مردم و تمرکز قدرت در دست خود نباشد و فرصت ها را در کشمکش بر سر شکل ظاهری نظام آینده یا «شکل موروثی یا غیر موروثی» یک مقام نمادین از دست نمی دهند.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ
* در بخش دوم این نوشته در پاراگراف مربوطه به انقلاب های علم فیزیک در سده ی بیستم، در مورد تاریخ اولین آنها یک اشتباه کتابتی رخداده بود که لازم است تصحیح گردد. در مورد نخستین انقلاب کوانتومی که با فرضیه ی ماکس پلانک در باره ی کوانتوم انرژی در ۱۹۰۰، آغاز شد و با فرضیه ی آینشتیتن درباره ی کوانتوم نور یا فوتون در سال ۱۹۰۵ تقویت شد، این دو سال به غلط ۱۹۲۰ و ۱۹۲۵ نوشته شده بود و پیداست که این اولین فرضیه های کوانتومی نمی توانستند پس از فرضیه ی دوم، مربوط به اتم نیلس بور که شکل اول آن در سال ۱۹۱۳ منتشر شد، منتشرشده باشند. در این مورد از خوانندگان گرامی پوزش می خواهیم.
۵ لوموند ۴ اکتبر ۱۹۵۷.
۶ بقایی طراح اصلی ربودن و قتل فجیع سرتیپ محمود آفشارطوس رییس شهربانی ایراندوست و وفادار دکتر مصدق بود. افشارطوس یکی از بنیانگذاران سازمان افسران هوادار نهضت ملی بود. او روز نهم اسفند ۱۳۳۱، با اطلاع از توطئه ی قتل دکتر مصدق به دست اوباش با اقدامی سریع و مؤثر جان او را نجات داده بود. قتل او که دولت مصدق را از یک رییس شهربانی دلسوز و کاردان محروم می کرد از مقدمات مهم کودتای ۲۸ مرداد بود.
از نمایندگانی که به نام نهضت ملی به مجلس راه یافته بودند اما به صف مخالفان مصدق پیوستند کسان دیگری هم بودند که از میان آنان می توان از ابوالحسن حائری زاده نام برد.
۷ متن اعلامیه ی سه ماده ای دکتر کریم سنجابی:
«بسمه تعالی
«یکشنبه چهارم ذیحجه ۱۳۹۸مطابق با چهاردهم آبانماه»
۱۳۵۷
«١. سلطنت کنونی ایران با نقض مداوم قوانین اساسی و اعمال ظلم و ستم و ترویج فساد و تسلیم در برابر سیاست بیگانه فاقد پایگاه قانونی و شرعی است.»
«٢. جنبش ملی اسلامی ایران با وجود بقای نظام سلطنتیِ غیرقانونی، با هیچ ترکیب حکومتی موافقت نخواهد کرد.»
«٣. نظام حکومت ملی ایران باید بر اساس موازین اسلام و دموکراسی و استقلال به وسیله مراجعه به آراء عمومی تعیین گردد.» [همه ی تأکیدها از ماست]
لازم نیست کسی دانشگاه رفته و کارشناس باشد تا دریابد که این سند، از نخستین کلمات تا واپسین سطر آن، هم سیاسی ـ دینی است و هم ناقض نص و روح قانون اساسی مشروطه که در آن مبنای مشروعیت قدرت اراده ی ملت، آن هم در بیان آن به شکل قانونی دانسته شده است.
