رها ایزدی
ريشه‌شناسي جشن نوروز
واژه «جشن» از ريشه (يز Yaz)، يزشن و يجشن به معناي نيايش و پرستش آمده است و بخش‌هايي از اوستاي كهن در قالب يسن ويشت بدان برمي‌گردد. جشن‌هاي مختلفي كه در ايران قديم برگزار مي‌شده است، عبارتند از جشن‌هاي كهن و اساطيري، جشن‌هاي تاريخي و ملي، جشن‌هاي ديني و مذهبي، جشن‌هاي فصلي و دهقاني، جشن‌هاي سياسي و سرانجام جشن‌هاي خصوصي و خانوادگي كه ناگزير بسياري از آنها نمي‌تواند به تناسب موضوع و منطقه، در همه كشورها و جامعه‌ها با رسم‌ها و آيين‌هاي يكساني برگزار شود.
اما جشن نوروز كه خاستگاه اصلي آن ايران است از سده‌ها و هزاره‌هاي پيش، به بسياري از منطقه‌ها و شهرهاي دور و نزديك جهان راه يافته و رايج شده، دوام پيدا كرده و با همين نام در گستره‌اي بزرگ برگزار شده است.
دكتر «اردشير خداداديان» كارشناس تاريخ باستان و استاد دانشگاه شهيد بهشتي، نيز معتقد است كه: «عيد نوروز در ايران جايگاه ويژه‌اي دارد و اين عيد نماينده جواني جهان است، زيرا عيد از ريشه عاد به معني بازگشتن است و جشن نيز به معناي ستايش است. هر سال جواني و تازگي ديده مي‌شود و شاهد نو شدن همه چيزها مي‌شويم. در واقع نوروز يعني روز نو.»
نوروز پيش از هر چيز، نشان درك زمان است و تعلق به وقت معيني دارد. ايراني «نوروز» را در آغاز سال و آغاز گردش طبيعت قرار داده است و جشن مي‌گيرد.
جشن سالانه ايرانيان در نوروز كه حتي پس از غلبه اسلام نيز بر پا مي‌شود بدون شك اساس و سابقه‌اي بسيار قديمي دارد و نشانه و رمزي از خلقت جديد هر سال است.
در اينكه نوروز به مرور زمان جشني مذهبي شده است ترديد كمي باقي است و اما اينكه مظهري عمومي و همگاني و ملي پيدا كرده است، بدون شك به زمان و موقع ممتاز فصلي آن بر مي‌گردد.
نامگذاري و علل پيدايش نوروز
نوروز واژه مركبي است كه از دو جزء «نو» و «روز» تشكيل شده است و همان‌گونه كه در لغت فارسي معني مي‌دهد مفهوم روز نو از آن بر مي‌خيزد و به نخستين روز از نخستين ماه سال خورشيدي تعلق مي‌گيرد. در اين روز آن‌گاه كه آفتاب به برج بره انتقال مي‌يابد و فصل بهار آغاز مي‌شود روز نويي از سال جديد نيز شروع مي‌شود. اصل پهلوي اين واژه «نوك روج» يا «نوگ روز» بوده است.
درباره علت پيدايش و آغاز اين عيد بزرگ ايراني، سخنان پراكنده و گوناگونی گفته و نوشته شده است ولي غیراز «بيروني» و نويسنده نوروزنامه يعني «خيام» كه تا اندازه‌اي به علت اصلي وضع اين عيد پي برده‌اند، كمتر كسي به ريشه و حقيقت آن توجه كرده است. نظر «بيروني» و «خيام» به زبان ساده و به طور كوتاه چنين است كه ايرانيان عقيده داشته‌اند كه پس از آفرينش زمين و آسمان كه چندين هزار سال به حال سكون و بي‌حركت ايستاده بودند، به فرمان اهورامزدا آغاز به حركت كردند و حركت خورشيد در اين هنگام در بامداد نخستين روز ماه فروردين يا روز هرمزد از نخستين دقيقه يا درجه برج حمل بود، چون خورشيد يك دور در برج‌ها گشت و دوباره به همان روز و ساعت و دقيقه كه در آغاز حركت از آنجا رفته بود باز آمد. كيومرث آن لحظه و ساعت را دريافت و آغاز تاريخ نهاد و دور دوم حركت خورشيد از نخستين دقيقه برج حمل شروع شد و چون ايرانيان طول يك سال خورشيدي را 365 شبانه روز و 6 ساعت و 12 دقيقه حساب مي‌كردند به علت كبيسه نكردن سال‌ها، آغاز سال با نقطه اعتدال ربيعي، در هر چهار سال تقريبا يك روز فاصله پيدا مي‌كرد و ناچار لحظه تحويل سال و نوروز يا روز هرمزد فروردين ماه در برج‌ها مي‌گرديد.
در تاريخ بلعمي كه ترجمه تاريخ طبري است درباره نوروز مي‌نويسد: و نخستين روز كه به مظالم نشست (جمشيد) روز هرمز بود از ماه فروردين پس آن روز را نوروز نام كرد، تا اكنون سنت گشت.
عيد بودن نوروز را چنين نيز گفته‌اند كه چون جمشيد براي خود تخت بساخت در اين روز بر آن سوار شد و جن و شياطيني آن را حمل كردند و به يك روز از كوه دماوند به بابل آمد و مردم براي ديدن اين امر در شگفت شدند و اين روز را عيد گرفتند.
نوروز در زبان عربي به دو صورت ذكر شده است، هم به چهره متداول فارسي آن «نوروز» به كار رفته و هم به گونه «نيروز» استعمال شده است.
سبب بزرگ شمردن نوروز و علل ماندگاري آن در خاطره‌ها
به چه علت نوروز بزرگ شمرده مي‌شود و هنوز هم اين جشن با تمام ابعاد خود در ايران و بعضي نقاط ديگر برگزار مي‌شود؟ هر كدام از نويسندگان و صاحبنظران عللي را بيان كرده‌اند ولي آنچه كه در تمام منابع آمده است به شرح زير است:
1- كيومرث كه نخستين پادشاه باشد در روز نوروز از مادر زاييده شده است.
2- كيخسرو پور سياوش در اين روز از مادر زاييده شده است.
3- هوشنگ شاه پيشدادي در همين روز فرخنده پا به عرصه وجود نهاده است.
4- تهمورث در اين روز فرخ ديوان تبهكار و مردم‌آزار را بند نهاده است.
5- فريدون شاه در اين روز كشور پهناور ايران را در ميان سه فرزند خود ايرج، سلم و تور تقسيم كرده است.
6- زرتشت در اين روز آفريده شده است و در همين روز مبارك از سوي اهورامزدا به پيغمبري برگزيده شده است.
7- بنا به عقيده فرقه اماميه «شيعه دوازده امامي» روز جلوس حضرت اميرالمومنين (ع) بر مسند خلافت و نيز واقعه بزرگ تاريخي و مذهبي غدير خم و انتخاب حضرت علي (ع) از طرف حضرت محمد (ص) به وصايت و ولايت خويش هر دو در روز نوروز بوده است. بنابراين به همين جهت است كه هاتف اصفهاني سروده است:
همايون روز نوروز است امروز و به فيروزي / بر اورنگ خلافت كرد شاه لافتي ماوي.
دلايل استواري و پايداري اين جشن بزرگ
نخست آنكه نوروز به صورت طبيعي در يكي از قسمت‌هاي دوگانه سال يعني Hamma (تابستان) واقع شده و براي يك جشن ملي بسيار مناسب است. ديگر اينكه از گذشته‌هاي دور، اول ماه و اول سال در نزد ايرانيان مقدس بوده است. اول روز هر ماه در نزد زرتشتيان به نام خداوند «اهورامزدا» مرسوم است و از اين جهت بسيار محترم است و جشني مذهبي به شمار مي‌آيد. اول هر سال نيز صرف‌نظر از مقام جداگانه خود مصادف با روز هرمزد مي‌شود و محترم است. بعضي از محققان نيز مانند دكتر كانگير آلماني، علت پيدايش نوروز را انگيزه‌هاي مذهبي شمرده و گفته‌اند كه بنابر عقيده مذهبي زرتشتيان ماه فروردين و جشن فروردين متعلق به فروهرهاي مقدس است و منظور عيد اموات است. برخي ديگر نيز نوشته‌اند كه بر اثر محاسباتي كه در زمان كيومرث شد معلوم شد كه فروردين در هر سال چند ساعت از موقع اصلي خود عقب افتاده است و در مدت 1461 سال باز بدان محل كه نقطه اعتدال ربيعي باشد باز مي‌گردد. از موقعي كه كيومرث حساب سال خورشيدي را پيدا كرد تا 121 سال سلطنت جمشيد اين روز به آخر رسيد و فصل به محل نخستين بازگشت و بر مبناي اين نظر، چون جمشيد آن روز را دريافت جشن ساخت و نوروزش نام نهاد و مردمان را فرمود كه هر سال چون فروردين نو شود آن روز را جشن كنند و آن را روز نو دانند.
