تنها یک روز بعد از برپایی مناظره انتخابات ریاست‌جمهوری ایران درباره سیاست خارجی، علی خامنه‌ای به شکل علنی از یک طرف دعوا انتقاد کرد و در اقدامی کم‌سابقه، تنها چهار روز مانده به انتخابات، ایده‌های سیاست خارجی یکی از نامزدهای این انتخابات را با ادبیاتی بسیار تند به چالش کشید. در پایان مناظره‌ها خط‌کشی بین شش نامزد درباره موضوعاتی مانند رابطه با آمریکا روشن‌تر شد و مسعود پزشکیان خود را منتقد سیاست «نگاه به شرق» و هوادار مذاکره مستقیم با آمریکا و حتی کاهش میزان نزدیکی ایران به روسیه و چین نشان داد.
او در یکی از فرصت‌های تبلیغاتی‌اش گفت که سیاست‌های خصمانه جمهوری اسلامی با «دنیا» موجب شده تا مردم «روز به روز بدبخت‌تر شوند». اشاره پزشکیان به سیاست خارجی تهاجمی و غرب‌ستیزانه‌ای بود که مشخصا در سه سال اخیر، بیش از هشت سال دوران روحانی بر وزارت خارجه حاکم شده است.
استراتژی «نگاه به شرق» که از جمله ایده‌های محبوب رهبر جمهوری اسلامی محسوب می‌شود، از زمان به قدرت رسیدن محمود احمدی‌نژاد به یکی از سیاست‌های مسلط وزارت خارجه ایران تبدیل شد و در چارچوب همین ایده، ایران روزبه‌روز به کشورهای چین و روسیه نزدیک‌تر شد.
بر مبنای این چرخش تاریخی سیاست خارجی جمهوری اسلامی، اصل عدم تعهد به یکی از قطب‌های مسلط بر سیاست بین‌الملل که در قالب شعار «نه شرقی، نه غربی» در مقدمه قانون اساسی نیز آمده، زیر پا گذاشته شد.
این استراتژی در دوران هشت ساله حسن روحانی، کمرنگ‌تر شد و در عوض او بر روی حل و فصل مساله از طریق مذاکره مستقیم با «کدخدا» یا همان آمریکا سرمایه‌گذاری کرد.
بعد از به قدرت رسیدن ابراهیم رئیسی، او حسین‌امیرعبداللهیان، یکی از قدیمی‌ترین و موثرترین چهره‌های وزارت خارجه در نظریه‌پردازی برای «نگاه به شرق» را به عنوان وزیر خارجه انتخاب کرد و طبیعتا این سیاست، جای اصلی‌ترین اولویت دیپلماسی ایران یعنی حل و فصل مساله برنامه هسته‌ای را گرفت.
در این انتخابات که اصلاح‌طلبان برخلاف انتخابات قبلی، نامزد دارند، نقد نزدیکی ایران به چین و روسیه به مناظره‌های تلویزیونی و میزگردهای انتخاباتی کشیده شده است. منتقدان این رویکرد معتقدند که «نگاه به شرق» موجب شده تا ایران به قدرت‌های غیراروپایی وابسته شود و همزمان، به دلیل خصومتی که در روابط ایران و غرب وجود دارد، ضررهای اقتصادی قابل‌توجهی را تحمل کند.
مسعود پزشکیان در این انتخابات در تلاش است تا این گروه از منتقدان را نمایندگی کند. او در جریان تبلیغات تلویزیونی‌اش تاکید کرد که روابط ایران را با چین و روسیه، همانند روابطش با غرب تنظیم خواهد کرد و سیاست خارجی دولت او «نه به غرب‌ستیزی» در کنار «نه به شرق‌ستیزی» خواهد بود.
آقای پزشکیان تقریبا در همه مناظره‌های انتخاباتی متهم شد که سیاست خارجی مطلوبش، همان سیاست خارجی حسن روحانی است که نتیجه‌اش برجام بود، اما در نهایت دونالد ترامپ به شکل یک‌جانبه تعهدات آمریکا را نادیده گرفت و از آن خارج شد.
مخالفان اصولگرای برجام و روحانی که از سال ۱۴۰۰ تاکنون، دولت را نیز در کنار دیگر ارکان قدرت در جمهوری اسلامی در کنترل خود دارند، اصرار دارند که بهبود روابط با غرب سودی برای این نظام سیاسی ندارد و آن‌ها باید ضمن حفظ رویکرد غرب‌ستیزانه و تهاجمی در برابر متحدان غرب در خاورمیانه، به فکر بهره بردن از نهادهایی مانند سازمان همکاری‌های شانگهای یا بریکس باشند.
در اوج این مجادله که دو گروه به صراحت رویکرد همدیگر را نقد می‌کنند، خامنه‌ای در سخنرانی روز سه‌شنبه همه وزن و قدرت سیاسی‌اش را برای یک گروه – اصولگرایان – و ایده‌های مطرح شده از سوی آن‌ها در سیاست خارجی، خرج کرد. او گروه مقابل را سیاسیونی توصیف کرد که می‌گویند برای پیشرفت باید «به این قدرت یا آن قدرت در دنیا آویزان شد». او گفت آن‌ها دچار این «توهم» هستند که «همه راه‌های پیشرفت از آمریکا» می‌گذرد.
این دقیقا همان موضعی است که در این انتخابات مرتب از سوی سعید جلیلی مطرح می‌شود. او که از سال ۱۳۷۸ تاکنون نماینده خامنه‌ای در شورای عالی امنیت ملی بوده، نفوذ و قدرت قابل ملاحظه‌ای در تعیین خطوط کلی سیاست خارجی ایران دارد و در غرب‌ستیزی، تفاوت چندانی با خامنه‌ای ندارد.
در کنار جلیلی، علیرضا زاکانی و امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی نیز از جمله اصولگرایانی هستند که ضمن حمایت همه جانبه از رویکرد «نگاه به شرق» مدعی هستند که بدون بهبود روابط با غرب نیز ایران می‌تواند به رشد اقتصادی قابل توجه دست یابد و سطح رفاه در کشور دستکم شبیه به کشوری مانند ترکیه شود.
تا این‌جا، محمد باقر قالیباف، به رغم همدلی همه جانبه با این گروه، سعی کرد خود را در مواجهه با مسایلی مانند مذاکره و برجام، تااندازه‌ای میانه‌روتر نشان بدهد تا چه بسا بتواند آرای گروه بزرگ‌تری از شهروندان را که منتقد سیاست خارجی این نظام سیاسی هستند، جلب کند. حالا با توجه به تشر روز سه‌شنبه خامنه‌ای، انتظار می‌رود که او نیز با لحنی تندتر از قبل، از لزوم غرب‌ستیزی یا نزدیکی به چین و روسیه صحبت کند.
رهبر جمهوری اسلامی که در این سه دهه همواره مدعی بوده در رقابت سیاسی جناح‌های مختلف درون جمهوری اسلامی، بی‌طرف است، این‌بار ظاهرا نتوانست دست روی دست بگذارد و ببیند که یک نامزد انتخاباتی، با شعارهایی که ایده‌های مرکزی او را در سیاست خارجی به چالش کشیده، در انتخابات شرکت کند.
او در جملاتی پرکنایه، شبیه به مسعود پزشکیان که با نقل قول‌های عربی از کتاب «نهج‌البلاغه» به نقد محافظه‌کاران پرداخت، چندین جمله از این کتاب دینی بیان کرد و نتیجه‌گیری کرد که بر اساس گفته‌های علی بن ابی‌طالب باید در برابر «دشمن» سرسختی نشان داد.
رهبر ایران در حالی به شکلی مستقیم از یک جناح سیاسی دفاع و جناح دیگر را به ناتوانی در حل مشکلات اقتصادی کشور یا بهره‌بردن از همه ظرفیت‌های داخلی متهم کرد که مساله مداخلات او در سیاست خارجی، از جمله استدلال‌های کسانی است که می‌گویند شرکت در این انتخابات هیچ ثمری برای منتقدان و مخالفان جمهوری اسلامی ندارد. چرا که سیاست‌های اصلی توسط خامنه‌ای تعیین می‌شوند و اختیارات رئیس‌جمهور در این زمینه محدود است.
اگر هسته اصلی اختلاف‌نظر فعلی در سیاست خارجی، وضعیت رابطه با غرب و چگونگی پیگیری دکترین «نگاه به شرق» است، گروه طرفداران افزایش رابطه با چین و روسیه در سه سال گذشته، با ریاست‌جمهوری ابراهیم رئیسی و وزارت خارجه حسین امیرعبداللهیان، عملا در قدرت بودند.
در قطب مخالف این گروه، مسعود پزشکیان که محمد جواد ظریف را به عنوان مشاور امور خارجه خود انتخاب کرده، طرفدار همان سیاست خارجی است که در دوران هشت ساله حسن روحانی نیز در دولت اجرا شد و در آن، چین و روسیه، تنها اولویت‌های دولت نبودند و اتفاقا ارتباط با غرب، بهبود چهره بین‌المللی ایران و عقب‌نشینی به قصد رسیدن به توافق، یک استراتژی کلیدی بود.
علی خامنه‌ای، در سخنرانی روز سه‌شنبه، در واقع به تندی علیه این قطب و کسانی که چنین ایده‌هایی دارند صحبت کرد. او که در مواضع ایدئولوژیک ضدغربی، رویکردی به شدت رادیکال و تند دارد، در این سخنرانی تاکید کرد که همچنان معتقد است بهبود روابط با غرب، کلید حل مسایل نیست.
او در پاسخ به این انتقاد پزشکیان که چندین بار گفته بود «حصار کشیدن دور کشور» کار اشتباهی است، چنین حرفی را یک «توهم یا سوءبرداشت» خواند و گفت: «ما از اول به دنبال ارتباط با همه دنیا به جز یکی دو استثنا بودیم.»
تا روز رای‌گیری کمتر از چهار روز باقی مانده استمنبع تصویر،GETTY IMAGES
توضیح تصویر،تا روز رای‌گیری کمتر از چهار روز باقی مانده است
رهبر جمهوری اسلامی در نهایت، آب پاکی را روی دست همه منتقدان سیاست خارجی مطلوبش ریخت و گفت: «اتفاقاً در دولت‌هایی مانند دولت شهید رئیسی که به شدت به مبانی پایبند بودند، ارتباطات بین‌المللی کشور هم تقویت شد.»
به بیان ساده او انتقادهایی کلیدی از دولت ابراهیم رئیسی را رد کرد و گفت که در نگاه او، همین رویکرد فعلی که در این انتخابات از سوی چهار نامزد تبلیغ می‌شود، بهترین استراتژی است و نباید تغییر کند. سعید جلیلی و علیرضا زاکانی (که در انتخابات قبلی به نفع رئیسی کنار رفتند)، امیرحسین قاضی‌زاده هاشمی (که در انتخابات قبلی در ظاهر با رئیسی رقابت کرد، اما بعد از پیروزی رئیسی به مقام معاون رئیس‌جمهور رسید و در این انتخابات نیز به عنوان مدافع کارنامه سه‌ساله رئیسی حضور دارد) و محمدباقر قالیباف، چهار نامزدی هستند که در جریان تبلیغات انتخاباتی، دقیقا همین حرف‌ها را می‌زنند.
خامنه‌ای حتی در پایان سخنرانی‌اش خطاب به نامزدها گفت، اگر در این انتخابات موفق شدند، بعد از رسیدن به قدرت به سراغ کسانی نروند که پیگیر رابطه با آمریکا هستند. او گفت: «آن کسی که دل‌بسته آمریکا باشد، و تصور کند که بدون لطف آمریکا نمی‌توان در کشور قدم از قدم برداشت، برای شما همکار خوبی نخواهد بود.»
تا قبل از این سخنرانی، اختلاف نظر در سیاست خارجی بر سر این بود که آیا ایران باید سیاست نزدیکی به چین و روسیه را همزمان با لفاظی‌ها و اقدامات ضدغربی در منطقه و جهان دنبال کند، یا این‌که تلاش کند از راه مذاکره با قدرت‌های غربی – به ویژه آمریکا – تنش ارتباط با غرب را از بین ببرد و از این راه ضمن حل مساله تحریم‌ها، زمینه‌های بازگشت ایران به اقتصاد جهانی بعد از ۴۵ سال را فراهم کند.
حالا با این سخنرانی، اردوگاه مخالفان شرق‌پرستی و غرب‌ستیزی به ویژه شخص مسعود پزشکیان، با پرسش بزرگی در ارتباط با سیاست خارجی مطلوبش روبه‌روست. پزشکیان در مباحث انتخاباتی به صراحت از وفاداری خود به علی خامنه‌ای صحبت کرد و حتی در نخستین مناظره، نقش یک روحانی به عنوان «ولی فقیه» در صدر ساختار قدرت را راه‌حلی مناسب برای عبور از اختلافات خواند.
بر اساس همین استدلال آقای پزشکیان، اگر قرار است رهبر «فصل‌الخطاب» سیاستمداران جمهوری اسلامی در زمان اختلاف‌نظرها باشد، حالا دستکم در ارتباط با سیاست خارجی، او باید حرف رقبا را بپذیرد و از نقدهایش دست بکشد. اما پزشکیان و نزدیکانش در ستاد انتخاباتی‌اش به خوبی می‌دانند که دست‌کشیدن از یک سیاست خارجی متوازن‌تر، موضوعی است که می‌تواند بر میزان آرایش اثر معناداری بگذارد.
کیوان حسینی
شغل,بی‌بی‌سی
