ویژهً شصتمین سالگرد کودتای ۲۸ مرداد، شالوده شکنی یک افسانه

یادداشتی  پیرامون كودتاى ۲۸ مرداد  ۱۳۳۲

و پلنوم چهارم حزب توده به سال ۱۹۵۷ - ۱۳۳۶ 

خسرو شاکری (زند)

استخراج از کتابی در دست انتشار:

شالوده شکنی یک افسانه[1]

تاريخ كودتاى  ۲۸ مرداد، برغم اینکه بسیاری از اسناد سیا و اینتلیجنس سرویس یا هنوز در اختیار تاریخنگاران/تاریخشناسان قرار نگرفته اند یا گویا از بین برده شده اند، ديگر ازهمه‏سو بخوبى شناخته شده است، و همه¬ی طرف‏هايى كه در آن دست داشتند (به‏غير از خانواده­ی پهلوى و زرخریدان شان) به دخالت مستقيم، برنامه‏ريزى و اجراى آن توسط دول آمريكا و بريتانيا اعتراف كرده‏ اند،[2]

در حالی که از همان فردای کودتا روشن بود كه كودتا توسط سرويس‏هاى جاسوسى بريتانيا و آمريكا برنامه‏ريزى و به اجرا درآمده بود و مصدق، نه فقط در محکمه­ی نظامی، که حتی روز 28 مرداد در دیدار با سفیر آمریکا هندرسون این نکته را به وی گوشزد کرد.

در ضمن اینکه بایستی همچنان به کار پژوهش و ارزیابی کودتا ادامه داد، آنچه اکنون بایسته این است که نسبت به آن ارزیابی هایی که تا کنون ارائه شده اند برخوردی نقادانه اختیار کرد. این نوشته با این هدف تنظیم می شود.

يك متخصص علوم سياسى با جهت‏گيرى مرامى، چون سپهر ذبيح، نمى‏توانست خود را جز با اشاره به «تاريكى» و «ماهيت مورد نزاع دخالت آمريكا» در آن «ماجرا» راضى سازد.[3] با اينكه ذبيح اعلاميه كميته­ی مركزى حزب توده (مردمِ مخفى، 27 مرداد 1332) را در دفاع استقرار «فورى» «جمهورى دمكراتيك» نقل مى‏كند ــ موضعى كه بنابر گفته­ی مارك گازيوروفسكى، بايد سازمان سيا از طریق جاسوسى در رده­ی بالاى رهبرى حزب در تهران ديكته كرده بوده باشد [اين جاسوس چه کسی مى‏تواند بوده باشد؟ كيانورى، چنانکه برخی از خود حزب توده اشاره برده اند؟ فراموش نکنیم که در آن زمان کیانوری مسؤول انتشارات حزب بود.] ــ اما ذبیح اظهار مى‏دارد كه «حائز اهميت است كه حزب از ايجاد فورى يك جمهورى دمكراتيك خلق پشتيبانى نمى‏كرد و نه حتى از شركت در دولت جبهه­ی ملى، كه ديگر اكنون منزوی شده بود.»[4] بدين‏سان، وى خواننده را در اين ابهام باقى مى‏گذارد كه فرق بين «جمهورى» و «جمهورى دمكراتيك» در آن زمان چه بود؟ در عین حال، او با تكرار قصه­ی حزب توده داير بر اينكه مصدق از تحويل اسلحه به حزب توده خوددارى كرد، از يك‏سو، سرزنش مصدق توسط حزب توده را توجيه مى‏كند و، از ديگرسوى، مدعى مى‏شود كه پيروزى شاه بر مصدق «به‏هيچ‏وجه غيرمنتظره» نبود، زيرا «تجربه­ی گذشته نشان داده بود كه دولت نمى‏توانست، دست‏كم، بدون رضايت ضمنى شاه در قدرت باقى بماند، چون ارتش به شاه وفادار بود»! چنين مواضع متضادى، البته، از تحليل ضرورى‏ تاريخى كه بايد «تاريخ مغشوش» كودتاى 25 ـ 28 مرداد را روشن كند، بس فاصله دارد. غريب‏ترين نكته در مورد ذبيح، البته، اين است كه وی در سال 1982 (حتى پس از علنى‏شدن قضايا، ازجمله توسط كيم روزولت) مى‏كوشد ثابت كند كه نقش سيا در كودتا خيلى مهم نبود.

 براى فهم كوشش ذبيح پس از اشغال سفارت آمريكا توسط دانشجويان پيرو خط امام، بايد نگاهى به «پيشگفتارى» انداخت كه آموس پرلمولِر پروفسور امريكن يونيورسيتى بر كتاب 1982 او به عنوان عهد مصدق (The Mossadegh Era)[5] نوشته است، و از كتاب جنبش كمونيستى ايران نوشته ذبيح به‏مثابه يك اثر «خوب كلاسيك جاافتاده» تجليل مى‏كند. وى كتاب جديد او را چون اثرى مى‏ستايد كه «طلسم افسانه­ی بس ترويج‏شده اهميت سيا در سقوط مصدق [و نه كودتا!] و بازگشت شاه را مى‏شكند. از نظر [تاريخى]، نقش سيا در اين رويدادهاى بحرانى، به‏رغم برخى ادعاهاى تأييدنشده پسربچه‏هاى قديمى، چون كيم روزولت، بسيار مهم نبود. هرچه بوده باشد، نقش سرويس جاسوسى بريتانيا در اين امر احتمالاً بيشتر از سيا بود. ... تحليل ذبيح از مبارزه [بين خود ايرانيان] استادانه، با تشريح جزئيات، و دلكش است.»

از ديگرسوى، آبراهاميان، داستان مقابله­ی حزب توده با مصدق را با يك «بحث» تخيلى بين رهبران حزب توده در روزنامه رزم (26 ژوئن 1950/27 خرداد، يعنى يازده ماه پيش از نخست‏وزيرى مصدق) مى‏گشايد. اين «بحث،» كه روشن نیست وی به چه دلیل مطرح می سازد، حزب توده را درباره­ی رهبر ميهن‏دوست ايران دچار «دودستگى شديد» مى‏كند.[6] او براى اثبات بيشتر اين نكته، پس از رجوع به برخى مقالات خصمانه­ی حزب بر ضد مصدق، ناگهان به «سال‏ها بعد» مى‏جهد، يعنى پس از پلنوم چهارم 1957 (ازجمله دو مقاله از اسكندرى و كيانورى در يك كنفرانس احزاب كمونيست[7]) هنگامى كه حزب توده، سرانجام، در زير فشار بقاياى كادرهاى جوان اش، ناگزير از پذيرش اشتباهات خود پیرامون مصدق و نهضت ملى شد. اما شگفت‏انگيز تحريف محتواى «تحليل» معروف و مورد نزاع منتشره از طرف كميته­ی اجرايى حزب است كه تحت عنوان «درباره­ی بيست‏وهشتم مرداد» نوشته شد، اما هرگز منتشر نشد و یک سند درونی باقی ماند. اين «تحليل،» درواقع، سياست مخالفت با مصدق را تأييد و توجيه كرد و او را مقصر شكست دانست. اما آبراهاميان آن را چون نوشته‏اى معرفى مى‏كند كه طى آن «حزب توده اعتراف مى‏كرد كه با دفاع كامل [!] نكردن از مصدق اشتباهاتی اساسى مرتكب شده بود.»[8] (در زير به نامه­ی محرمانه­ی كيانورى در نقض اين ادعا اشاره خواهم كرد.) اين تحليل كه به مأموريت از جانب هيئت اجرايى كميته­ی مركزى توسط گالوست زاخاريان، عضو كميته­ی ايالتى تهران، نوشته شد با مخالفت كيانورى روبرو گشت، كه در نوشته­ی ديگرى تحت عنوان «درباره­ی "درباره­ی بيست‏وهشتم مرداد"» به آن پاسخ گفت و رهبرى را به «دنباله‏روى» (!) از مصدق و به «عدم قبول مسؤوليت رهبرى پرولترىِ» نهضت ضدامپرياليستى» متهم ساخت.[9] (در ضمن، بايد يادآور شد كه ادعاى كيانورى داير بر اينكه شخصاً به مصدق تلفن كرده بود[10] ــ ادعايى كه اغلب پذيرفته‏اند ــ تا او را از كودتاى عنقريب مطلع كند به‏هيچ‏وجهى در جزوه­ی يادشده در بالا مندرج نيست، بلكه سال‏ها پس از مرگ مصدق عنوان شد، هنگامى‏كه مصدق ديگر نمى‏توانست آن را تكذيب كند.

در باره­ی اينكه چه كسى به مصدق خبر كودتا را رساند، حدس‏هاى متنفع چندى زده شده‏اند، و غالبا بدون مدرك. گفتن دارد كه در ميان اسامى افسران گارد شاهنشاهى دستگيرشده كه به فرماندهى نصيرى قرار بود حكم بركنارى مصدق را به وى ابلاغ كنند نام سرهنگى به نام پولاددژ، ذكر رفته است. به نظر مى‏رسد كه او افسر ردهء بالاى سازمان افسران ح. ت. بوده باشد كه اين خبر، را مستقيماً يا غير مستقيماً به مصدق رسانده بوده باشد. اگر اين شخص همان پولاددژ سازمان افسری حزب بوده باشد، مسلماً او نمى‏توانست خبر را از طريق كيانورى به مصدق رسانده باشد، چه پولاددژ نه رابطه­ی خوبى با كيانورى داشت و نه كيانورى مى‏توانست به خاطر دشمنى شناخته‏شده‏اش با مصدق، پيامبر خوبى بوده باشد.[11] دفاع آبراهاميان از رهبرى حزب توده كه طى سال‏ها تحت هدايت مقامات شوروى بود، همچنين در «ارزيابى» او منعكس است: «بحث [در ميان رهبران حزب] طى سال‏هاى 1953 ـ 1951 درعين‏حال تا حدى آكادميك بود، چه تصميم نهايى [براى ايجاد يك جبهه­ی واحد؟] به عهده­ی مصدق بود، و نه حزب توده.»[12]

با مقصردانستن مصدق براى نپذيرفتن تمام و كمال خط‏مشى حزب توده، آبراهاميان نتيجه مى‏گيرد: «بدبينى دوجانبه بين حزب توده و جبهه­ی ملى» سرانجام به سرنگونى مصدق [از طريق كودتا] كشيد.» ضمن تشريح رويدادهاى 25 تا 28 مرداد، او روايت آنها را تحريف مى‏كند ــ و ازجمله شعار تحريك‏آميز «جمهورى دمكراتيك» را به «جمهورى» تقليل مى‏دهد، و بدون ارائه­ی كوچك‏ترين مدركى مدعى مى‏شود: «ارگان‏هاى [؟] جبهه­ی ملى در چاپ‏هاى دَمِ صبح [گويا 28مرداد] اعلام كردند كه خطر شاه رفع شده و خطر بزرگ كمونيسم در افق هويدا بود و اگر اين خطر به‏سرعت خُرد نشود مملكت را نابود تواند كرد»![13] اين ادعا بر مدارك آن زمان استوار نيست، بلكه براساس مقاله‏اى بنا شده است كه سروان فشاركى (افسری با تمایلات توده ای) پس از انقلاب 1357 در اطلاعات منتشر كرد، داير بر اينكه «رهبران حزب توده مصدق را تلفناً مطلع كرده بودند كه هواداران نظامى ايشان، اسنادى در اختيار داشتند كه ثابت مى‏كرد كه افسران سلطنت‏طلب توطئه كرده بودند تا دستورات نخست‏وزير براى استقرار نظم و قانون را بهانه‏اى قرار دهند تا جبهه­ی ملى را ساقط كنند.»[14] اين ادعا هرگز از سوى رهبران حزب توده و حتى كيانورى نيز تأييد نشد كه در ميان خود توده‏اى‏ها به عنوان استاد دروغگويى شهرت دارد.[15] تاریخنگار وظيفه دارد كه از هيچ منبعى درنگذرد و دست‏كم همه­ی اسناد موجود و دردسترس را بجويد و از آنها استفاده كند.

يكى از دلايل موفقيت كودتاى 28 مرداد اين است كه بلافاصله پس از شكست كودتا در 25 مرداد، به دنبال يك اعلاميهء مفصل كميتهء مركزى حزب توده دربارهء كودتا، ارگان علنى آن حزب، يعنى به سوى آينده، مشخصاً توجه را از تكرار كودتا در پايتخت منحرف كرد:

بعد از اينكه توطئه كودتا در مركز مواجه با شكست شد، صحنه­ی فعاليت عمال آنها كه هنوز دستگير نشده‏اند به شهرستان‏ها منتقل گرديد. به قرار اطلاعى كه به دست آورديم، يكى از صحنه‏هاى مهم اين فعاليت خوزستان است. فرمانده لشکر خوزستان سرتيپ مغرورى كه با كودتاچيان در تهران ارتباط دارد، به دستور آنها درصدد است كه آشوبى در اين استان حساس و مهم كشور ايجاد كند و با اعلام استقلال خوزستان براى ساقط‏كردن دولت وارد عمل شود. اخبار ديگرى نيز حكايت مى‏كند كه سرلشکر زاهدى، باصطلاح نخست‏وزير شاه خائن، هم بعد از اينكه در تهران دچار ورشكستگى گرديد عازم خوزستان گرديده است، تا در آنجا به اتفاق سرتيپ مغرورى و با كمك‏هايى كه مى‏تواند از مناطق [زير] تسلط انگليسى‏ها، يعنى بصره، كويت، و بحرين به دست آورند به توطئه­ی خائنانه خود ادامه دهند. ... قرار است شاه فرارى هم از خارج به اهواز وارد شود تا حكومتى را كه استعمارگران با سركوبى استقلال و حاكميت ملى ما براى او تهيه مى‏بينند، تحويل بگيرد.[16]

پیرامون توجه دولت به اين «اطلاع» و تمركز توان اش در شهرستان‏ها، بويژه استان نفت‏خيز خوزستان و بى‏توجهى به پايتخت، بايد به سه نكته اشاره كرد. نخست، براستى خوزستان همان استان ايران بود كه بريتانيا، براى ادامه­ی تسلط خود بر آن، همه­ی جهان غرب را در مبارزه با ايران بسيج كرده بود. دوم، در سال 1299، هنگامى‏كه انقلابيون شمال پايتخت را شديدا تهديد مى‏كردند، نقشه­ی بريتانيا اين بود كه دولت مستقلى در خوزستان به وجود آورد تا منابع نفتى را از دست‏اندازى «بلشويك‏ها» حفظ كند. سوم، اين «اطلاع» مربوط به كودتا نيز از جانب حزب توده آمده بود كه منبع اصلى، اگرنه تنها منبع، خبر نخست‏وزير از كودتاى نخستين را تشكيل مى‏داد. بحث پيرامون اين دومين اطلاع (كه غلط و انحرافى بود) به معناى تبرئه­ی مصدق و همكاران اش براى غفلت نابخشودنى‏شان نيست، بلكه چنانكه رهبر يكى از سازمان‏هاى پيشخوان حزب توده در نامه­ی سرگشاده­ی خود خطاب به همسر كيانورى پس از بازگشت شان به ايران متذكر شد،[17] از اين‏روست كه اعلاميه­ی كميته­ی مركزى حزب توده و متعاقب آن سرمقاله­ی ارگان علنى آن حزب براستى يك تاكتيك انحرافى بود كه جاسوس(هاى) بريتانيا در سطحِ كميته­ی مركزى به اجرا گذاشتند.

بايد تأكيد ورزيد كه، هنگامى كه در سرمقاله­ی به سوى آينده نوشته شد اين «اطلاع» را كسب كرده بود، بايد مقصودش اين بوده باشد كه آن را، همچون خبر اول پیرامون كودتاى 25 مرداد، از يك منبع قابل‏اطمينان، يعنى سازمان افسرى، به دست آورده بوده باشد. همين امر درباره­ی خبر انحرافى مربوط به سرتيپ مغرورى صدق مى‏كند. سازمان افسرى حزب توده از تمايلات سياسى فرماندهان لشکرها و غيره باخبر بود، اما اين دو «خبر» غلط از آب درآمدند، يعنى اطلاعات نادرست به معناى انحرافى بودند. مطمئناً، نمى‏توان ادعا كرد كه اين دو اطلاع غلط از سوى سازمان افسرى حزب رسيده بوده باشند؛ پس، چه كسى مسؤول اين تاكتيك انحرافى در كميته­ی مركزى بود؟ هنوز قطعاً نمى‏دانيم، اما اين مسؤول(ان) نمى‏توان(ند) جز جاسوس(ان) بريتانيا در كميته­ی مركزى بوده باش(ن)د.

همچنین، تكرار این مطلب تأييدنشده­ی تبليغاتى توسط آبراهاميان پیرامون تمكينِ منتسب به مصدق به «تشويق سفير آمريكا،» طى ملاقات كوتاه اش با وی در روز 27 مرداد/18 اوت 1953، داير بر دستور به «ارتش كه خيابان‏ها را از تظاهركنندگان حزب توده پاك كند» وخامت كمترى ندارد، و كيانورى نيز، بدون ارجاع مستقيم به آبراهاميان،^[18] همين دروغ را تكرار مى‏كند. اين ادعا، درواقع، يك فرمول‏بندى جديدى است از آنچه كه كيم روزولت در كتاب اش مطرح كرد، تا مصدق را تحقير كند. هر كس كه با مصدق، مردى كه يك عمر بر ضد دخالت خارجى در امور ايران رزميده بود، آشنا بوده باشد، حتى بدون دسترسى به بايگانى‏هاى دولتى، مى‏توانست بداند كه چنين ادعايى نمى‏توانست چيزى جز يك دروغ بزرگ باشد. امّا اكنون تلگراف بلند متن مذاكره­ی هندرسون با مصدق كه هندرسون به واشنگتن ارسال داشت روشن مى‏دارد كه وى هرگز چنين درخواستى از نخست‏وزير ايران نكرد. براستى، گزارش مذاكره نشان مى‏دهد كه مصدق با هندرسون محكم و حتى با استهزاء، سخن گفت و طى مذاكره به او فهماند كه از امكان دخالت آمريكا در كودتا خشنود نبود. البته، آبراهاميان هيچ منبعى براى اين تحریف اغراق‏آميز خود ارائه نمى‏دهد. اما منبع اين خبر ناراستی، علاوه بر ادعاى كيم روزولت،^[19] شناخته شده است: برخى از سلطنت‏طلبان^[20] و رهبر حزب توده، كيانورى.^[21] برخى نكات كليدى موجود در متن گزارش تلگرافى هندرسون به وزارت خارجه­ی آمريكا از مذاكرهء روز 27 مرداد او با مصدق بايستى بر اين امر پرتو بيفكند. بايستى افزود كه نظر منتسب به مصدق در اين باره در برابر هندرسون خيلى پيش از بازشدن پرونده­ی تلگراف فوق‏الذكر سفير آمريكا، يعنى تنها سه روز پس از كودتا، شناخته شده بود. در روز 31 مرداد 1332، خواندنى‏ها، از مجلات نزديك به دربار، گزارش زير را منتشر كرد: «بنا به گفته­ی راديو پاريس، [هندرسون در ملاقات با نخست‏وزير ايران] به دكتر مصدق اطلاع داد: دولت آمريكا ديگر نمى‏تواند حكومت او را به رسميت بشناسد و به عنوان يك نخست‏وزير قانونى با او معامله كند. هندرسون رسماً به مصدق اعلام داشت كه آمريكا با تمام قوا از ادامه­ی حكومت او جلوگيرى خواهد كرد و به مصدق تكليف كناره‏گيرى از كار را نمود. ولى دكتر مصدق با لحن تندى هندرسون را از خانه­ی خود بيرون كرده و گفت فردا با آمريكا قطع رابطه خواهد كرد.»^[22] آيا اين موضوع نبايد موجب اين مى‏شد كه يك مورخ جدى، محتاطانه و بى‏غرضانه مى‏نوشت؟ پاسخ روشن است.

نگاهی به نکات اصلی گزارش تلگرافی هندرسون از دیداراش با مصدق در 27 مرداد همه­ی این تحریف ها را بر ملا می کند. هندرسون به شرح زیر گزارش داد:

«او [مصدق] طبق معمول محترمانه رفتار مى‏كرد، اما من مى‏توانستم در برخورد [او] مقدارى خشم فروخورده احساس كنم. پس از اداى تعارفات معمول، ... من از سلسله‏حوادث پس از رفتنم از ايران در چند ماه پيش اظهار تأسف كردم. ... اشاره كردم كه بويژه [درباره­ی] تعداد روزافزون حملات به آمريكاييان نگران بودم. هر يكى دو ساعتى خبرهايى تازه به من مى‏رسيد داير بر حملات به آمريكاييان، نه فقط در تهران، بلكه همچنين در ديگر شهرها. ... [مصدق] گفت اين حملات اجتناب‏ناپذير [بودند]. مردم ايران فكر مى‏كردند كه آمريكاييان با آنان مخالف [دشمن] بودند و بنابراين به آمريكاييان حمله مى‏بردند. من گفتم مخالفت دليل حمله [نيست]. او جواب گفت ايران در تب‏وتاب انقلاب دست‏وپا مى‏زد و به‏هنگام فشار و ناراحتى انقلابى، سه برابر حد موجود به پليس نياز هست تا از آمريكاييان حفاظت شود. [مصدق در امتداد سخن خود] گفت بايستى به ياد آورد كه در زمان انقلاب آمريكا، هنگامى‏كه آمريكاييان مى‏خواستند كه انگليسییان بروند، بسيارى از انگليسییان در آمريكا مورد حمله قرار گرفتند. من گفتم اگر ايرانيان مى‏خواهند امريكاييان كشورشان را ترك گويند، ديگر حملات فردى لازم نيست. ما دسته‏جمعى خواهيم رفت. او گفت كه دولت ايران نمى‏خواهد آمريكاييان بروند، تنها افرادى در ميان ايرانيان خواستار آن هستند و بنابراين به آنان حمله مى‏كنند. ... من مى‏خواستم بدانم برخورد كنونى او نسبت به هيئت‏هاى كمك نظامى آمريكا چگونه بود و [نيز] محافظت مناسب اعضاى اين هيئت‏ها تأمين شود. نخست‏وزير [ايران] گفت مطمئن بود كه نيروهاى انتظامى حفاظت لازم را تأمين مى‏كردند. من مخالفت كردم.»

براى اينكه بداند نظر مصدق پیرامون كودتا چه بود، هندرسون پس از مدتى سكوت گفت: «بسيار سپاسگزار مى‏شدم اگر به‏طورى محرمانه و براى اطلاع دولت متبوعم مى‏گفتيد كه در اين چند روز اخير چه گذشت. دولت امريكا مايل است درباره­ی هردو رويداد و وضعيت قانونى كسب اطلاع كند. او ترجيح داد سخن مرا به عنوان اشاره‏اى به نامه­ی رئيس‏جمهور [آيزنهاور] به او در ژوئيه­ی گذشته تعبير كند. ... او بر اين عقيده بود كه مسؤولان آمريكايى در واشنگتن يا در تهران، بطور مستقيم يا غيرمستقيم، عامدانه خبر مربوط به ردوبدل [خبر آن نامه] را به مطبوعات هوادار بريتانيا درز داده بودند و، برخلاف نظر مصدق، دولت آمريكا به چاپ آن يادداشت‏ها اصرار ورزيده بود. ... به او گفتم كه درك من اين بود كه اين خبر از دفتر خود او به بيرون درز كرده بود. با توجه به متن تحريف‏شده­ی چاپى نامه­ی رئيس‏جمهور، [كه] نسبت به آمريكا نامساعد [بود]، دولت آمريكا بر نشر يادداشت‏ها اصرار ورزيده بود. او اين موضوع را به‏شدت تكذيب كرد كه ايرانيان منبع درز خبر بودند. هيچ ايرانى جز مصدق، صالح، سفارت امريكا و يك همكار ـ مترجم ايرانى از وجود اين نامه خبرى نداشت.» مصدق افزود كه وى «آن نامه را در ميان پرونده‏هاى خصوصى خود و نه در نخست‏وزيرى، نگهداشته بود. من اشاره كردم مطمئن نبودم كه پرونده‏هاى خصوصى او به طُرقى حفظ مى‏شدند كه از دستبرد عوامل زرنگ در امان بمانند. من همچنين تأكيد كردم كه دستگاه‏هاى شنود جدى وجود دارد كه افتادن چنين اطلاعاتى را به دست عوامل و جاسوس‏هاى دشمنان ايران و آمريكا ممكن توانند ساخت. او اصرار ورزيد كه برخى از آمريكاييان عامدانه [اين خبر را] به بيرون درز داده بودند تا با علنى‏كردن محتوى نامه­ی رئيس‏جمهور آمريكا دولت او را تضعيف كنند. ...

«من گفتم كه چقدر براى ايران قابل تأسف به نظر مى‏رسيد ــ و اين براى ايرانيان مايه افتخار نبود ــ كه ظاهراً دولت ايران نمى‏توانست به يك مجلس تكيه كند. ايران در بيمناك‏ترين وضعيت بين‏المللى قرار داشت. ... به او گفتم كه بويژه برايم جالب بود بدانم در روزهاى اخير چه روى داده بود. مى‏خواستم درباره­ی كوشش در نشاندن سرلشکر زاهدى به جاى او بيشتر بدانم.

«او گفت كه در شب 15 [اوت] سرهنگ نصيرى به منزل وى نزديك شده بود تا او را دستگير كند. اما خود سرهنگ نصيرى دستگير شده و تعداد ديگرى نيز پس از او دستگير شده بودند.»

درباره­ی وفادارى‏اش به شاه، مصدق به سفير گفت «او قسم خورده بود كه شاه را از تخت بركنار نكند و،اگر شاه به چنين اقدامى [كودتا] دست نزده بود، او به اين قسم وفادار مى‏ماند. آشكار است كه نصيرى را شاه فرستاده بود تا او را دستگير كند و شاه را انگليسییان تحريك كرده بودند [تأكيد افزوده].»[23]

در پاسخ به پرسش هندرسون پيرامون «فرمان» شاه داير بر «بركنارى او [مصدق] از نخست‏وزيرى و انتصاب زاهدى به جاى او،» مصدق گفت:

«او هرگز چنين فرمانى را نديده و اگر هم ديده بوده باشد، براى او تفاوتى نمى‏كرد.» موضع مصدق «تا مدتى اين بود كه مقام شاه ماهيتى تشريفاتى دارد و اينكه شاه در مسؤوليت شخصى هيچ حقى ندارد كه بتواند فرمانى داير بر تغيير دولت بدهد.» هندرسون گفت «آيا بايد من اين‏طور بفهمم كه: الف) او از اينكه شاه فرمانى داير بر بركنارى نخست‏وزير صادر كرده بود بى‏اطلاع بود، و ب) و اگر او اطلاع مى‏يافت كه شاه فرمانى داير بر بركنارى او صادر كرده بود، آنگاه او آن را نامعتبر مى‏شناخت؟» پاسخ مصدق «مثبت» بود.

هندرسون سپس به مصدق صريحا گفت كه

اين «صحت نداشت كه سفارت آمريكا پناهندگان سياسى [مثلاً زاهدى] را در پناه خود گرفته بودّ» و سياست او اين بود كه «اگر پناهندگان سياسى‏اى بكوشند وارد سفارت امريكا شوند، كوشش بشود از ورود آنان ممانعت به عمل آيد» و، اگر آنان موفق شوند وارد سفارت شوند، «كوشش بشود آنان را قانع سازند كه خود داوطلبانه سفارت را ترك گويند.» اگر حاضر نشدند داوطلبانه سفارت را ترك كنند، «قصد من اين بود كه دولت ايران را مطلع سازم كه افرادى در سفارت [امريكا] پناهنده شده بودند و من از دولت متبوع خود طلب دستور مى‏كردم.»

مصدق از هندرسون تشكر كرد و گفت:

«در صورتى كه فرارى‏هاى ايرانى به سفارت امريكا پناهنده شوند، او از سفارت آمريكا خواهد خواست كه آنان را همان‏جا نگهدارد.»

سپس هندرسون از مصدق پرسيد «آيا در چنين صورتى دولت ايران حاضر خواهد بود مخارج آنان را براى اقامت و خوراك متقبل شود، يا اينكه او مى‏خواست كه اين مخارج از بودجه اصل چهار تأمين شود؟» مصدق پاسخ داد كه «دولت ايران، برغم بودجه­ی محدوداش، مخارج پناهندگان را خواهد پرداخت.»

هندرسون در آخر مى‏گويد:

«از توداری (رزرو) غيرعادى او، من به اين باور متمايل شدم كه او ظن داشت كه دولت آمريكا، يا برخى از مقامات آمريكايى، يا در اقدام به بركنارى او دست داشتند يا با نظر لطف پيشاپيش از آن مطلع بودند. در بين اشاراتى كه او به من مى‏كرد گاه استهزاء به چشم مى‏خورد كه حالت نيم ـ شوخى داشتند و خالى از نيش نبودند. اين استهزاءها بطور كلى به اين اشاره مى‏بردند كه ايالات متحده با بريتانيا براى بركنارى او از نخست‏وزيرى دست به يكى كرده بود. مثلاً، در يك برهه اشاره برد كه جنبش ملى مصمم بود كه در قدرت باقى بماند و تا آخرين رمق تن برزمد، اگرچه تانك‏هاى آمريكايى و انگليسى از روى آنان رد خواهند شد. هنگامى‏كه، در مقابل، من ابروهاى خود را بالا كشيدم و [اظهار شگفتى كردم]، او از ته قلب خنديد.»^[24]

متن تلگراف نفی آن چیزی است که آبراهامیان و کیانوری به نقل از محافل آمریکایی و درباری آورده اند. این سند بخوبی نشان می دهد که مصدق مصمم بود در برابر همکاری امریکا با دشمنان داخلی نهضت ملی بایستد. همین تلگراف گفته­ی غیر مستند سروان فشارکی را نیز بی اعتبار می کند. آنچه موجب تأسف است این است که کسی که سال ها به کار تاریخنگاری و تدریس تاریخ اشتعال داشته است دست به چنین تحریف گمراه کنند­ی تاریخی زده است.

خسرو شاکری (زند)

27 مرداد 1392

---

[1] این کتاب که در قطع وزیری به بیش از هزار صفحه سند های ناشناخته و نوشته های تحلیلی بالغ می شد پس از شش سال در وزارت «ارشاد» اجازه­ی نشر نیافت.

[2] بانو مادلِن آلبرايت، وزير خارجه­ی دولت كلينتون به اين امر علنا اعتراف كرد. لوموند، 20 مارس 2000 .

[3].The Communist Movement in Iran, Stanford, 1966.

[4] Ibid., pp. 200-201.

[5] Lake View Press, Berkeley [?], 1982, pp. vii-ix.

[6] Iran, pp. 319-20.

[7] اين مقالات در مجله مسائل صلح و سوسياليسم  (World Marxist Review, Aug. & Sept 1959) منتشر شدند. كيانورى همچنان موضعى بر ضد «بورژوازى ملى» گرفت، اما اسكندرى نظر مخالف آن را داشت.

[8] Iran., p. 323, n. 90 . آبراهاميان اين تحليل را تصميم «جلسهء پلنوم رهبرى پس از كودتاى 1953» معرفى مى‏كند، و مى‏گويد كه در سال «1963» منتشر شد. تا آنجا كه اطلاع دارم اين سند هرگز منتشر نشده است و آبراهاميان نيز منبع نقل خود را مشخص نمى‏كند. او خواننده را به صفحات 1 تا 64 رجوع مى‏دهد. نسخه‏اى كه در اختيار اين نويسنده است بيش از 37 صفحه استنسيل نيست، و همان‏گونه كه ذكر شد، هرگز هم منتشر نشده است. طى اين 37 صفحه تلاش بر اين است تا سياست حزب در عدم حمايت از مصدق كاملاً توجيه شود. اين سند تا آنجا پيش مى‏رود كه مدعى مى‏شود رهبران جبهه­ی ملى و شخص مصدق «به‏هيچ‏وجه و با هيچ وسيله‏اى با خنثى‏كردن كودتا موافقت نكردند.» (ص 22، تأكيد افزوده) طرح چنين ادعايى از جانب آبراهاميان فقط مى‏تواند با وفادارى او به مكتب تحريفات استالينى «تاريخ» توضيح داده شود.

[9] اين متن دوم در يكى از جزوات تعليماتى حزب ــ شماره 44 ــ منتشر شد. اين دو متن در کتاب فوق الذکر منتشر خواهند شد)

[10] ن.ك. به: خاطرات كيانورى ص‏ص 262 ـ 263 و همچنين اميرخسروى (نظر از درون، ص‏ص 512 به بعد) كه استدلال مى‏كند كه ادعاى كيانورى دروغين است، اما اصرار مى‏ورزد كه اين سرهنگ مبشرى سازمان افسرى بود كه مصدق را از كودتا مطلع ساخت. كيانورى همين ادعا را چند سال پيش در جزوه حزب توده و دكتر محمد مصدق، نكاتى از تاريخ حزب توده ايران (تهران، 1359، ص‏ص 40 تا 47) عنوان كرده بود. اما دو روايت خاطرات كيانورى تفاوت‏هاى فاحشى با هم دارند، زيرا گفته‏اند كه كذّاب حافظه‏اى سُست دارد!

[11] جالب است كه هيچ‏كدام از اين روايت‏ها نامى از سرهنگ پولاددژ نمى‏برند كه يكى از اعضاى مهم سازمان افسرى بود و به نظر مى‏رسد كه در اين عمليات نقش مؤثرى داشته بوده باشد و، بنابراين، در موقعيتى بود كه مى‏توانست از برنامهء كودتا باخبر و مصدق را از آن مطلع كرده باشد. اين اسامى در روزنامه‏هاى تهران منتشر و از سوى سفارت امريكا به واشنگتن مخابره شدند. ن.ك. به: بايگانى اسناد ملى امريكا كه برخى ترجيحاً ناديده گرفته‏اند: (USNA, 788.00/8-1753) در استفسارى كه چند سال پیش به‏واسطه از پولاددژ در تهران به عمل آمد، وى در يازدهم ارديبهشت 1384 پاسخ داد كه افسر نامبرده در بالا «فـولاددژ» نام داشت و ربطى به او نداشت. اما او افزود كه خود با سرتيپ رياحى رئيس ستاد مصدق تماس داشته بود و «مى‏توانست هر وقت كه مى‏خواست بدون گرفتن وقت قبلى به ملاقات ايشان برود.» پولاددژ اظهار داشت كه «اخبار كودتاى 25 مرداد را او در اختيار رياحى و مصدق قرار داد، و حتى تهيه‏كننده­ی گزارش شرفعرضى روزانه ستاد ارتش بود و نسخه‏اى از آن را، قبل از ارسال، از طريق رياحى يا ديگرى به اطلاع دكتر مصدق مى‏رساند.» دربارهءاين تماس با پولاددژ مديون فریدون آذرنور هستم.

[12] Iran., pp. 323-24.

[13] Ibid., p. 325. تأکید افزوده

وی در کتاب اخیرش (The Coup. 1953, The CIA, and the Roots of Modern US-Iranian Relations London, 2013, p.p. 191, 253) به صفحه ای از روزنامه نیروی سوم صبح 28 مرداد (چاپ در ص 680 کتاب مسعود حجازی) برای تأیید این ادعا رجوع می دهد. اما چنین مطلبی در آن صفحه از کتاب حجازی (رویدادها و داوری،تهران، 1375) دیده نمی شود!

[14] Ibid., p. 325 ، كه مبتنى بر مقاله فشاركى در اطلاعات 29 مرداد 1358 است.

[15] در واقع، حتى كيانورى (خاطرات، ص 266)، كه بيشتر ادعاهايش از جانب نويسندگان توده‏اى تكذيب شده‏اند، ادعايى را كه آبراهاميان به نقل از فشاركى مى‏آورد، تأييد نمى‏كند. براى مطالعه قوى‏ترين دليل رد ادعاى كيانورى درباره­ی فعاليت‏هاى رهبرى حزب توده و تماس با مصدق، و ادعاى اينكه به مصدق چه گفت و از او چه شنيد، ن.ك. به: اميرخسروى (نظر از درون) كتابى كه وقف اين موضوع شده است. همچنين ن.ك. به: پورپيرا (يك كادر باسابقه­ی حزب توده به نام راستين، بناكننده): «آقاى كيانورى دچار توهم شده‏ايد!»: كيهان هوايى، 15 و 22 سپتامبر 1993.

[16] شجاعت بجای  به سوى آينده، شماره 19 ، 28 مرداد 1332  جامى، گذشته چراغ راه آينده، ص‏ص 686 ـ 686.

[17] لنكرانى، احمد، «نامه به مريم فيروز عضو كميته­ی مركزى حزب توده و همسر دبير اول حزب توده­ی ايران، مورخ اول خرداد ،136»، منتشره در گاهنامه جمهورى، ش. 5، 1362، ص 7. بايد يادآور شد كه سرتيپ مغرورى با كودتاچيان همكارى نكرد و پس از كودتا به جرم همكارى با مصدق بركنار شد. این خود دروغ بزرگ ارگان حزب توده را به اثبات می رساند.

[18]. كيانورى، خاطرات، ص 274 ؛ Abrahamian, Iran, pp. 324-25 .

[19] روزولت (Countercoup, New York, 1981, pp. 184-85) مدعى است هنگامى‏كه لويى هندرسون به مصدق اعتراض كرد كه نسبت به امريكاييان «برخورد ناخوشايندى» مى‏شد و او از دولت خود مى‏خواست كه «همه­ی اعضاى خانواده‏ها و همه­ی كسانى كه حضورشان در ايران براى منافع ملى ما ضرورى نبود فرابخواند»، مصدق «گيج شد و تقريبا حالت عذرخواهى به خود گرفت» و گفت: «آقاى سفير من نمى‏خواهم كه شما چنين كنيد. اجازه بدهيد من رئيس شهربانى را فرابخوانم. من ترتيبى خواهم داد تا همه­ی اتباع شما از حمايت مناسب برخوردار شوند.» «پيش از اينكه هندرسون از نزد مصدق برود، رئيس شهربانى فراخوانده شد و دستورات لازم به او داده شد. لويى [هندرسون] و من به اين نظر رسيديم كه اين [قدم] حركتى مبارك بود كه نيروهاى پليس هوادار شاه را تشويق مى‏كرد.» جالب اين است كه روايتى شبيه همين مطلب در خاطرات حسين فردوست ظهور و انقراض سلطنت پهلوى، تهران 1369، ج يكم، ص 179 آمده است، گويى او بايد اين مطلب را يا از هندرسون يا مصدق شنيده بوده باشد: «مصدق وقتى ديد خيابان‏ها در تصرف توده‏اى‏هاست، وضع را نگران‏كننده دانست و با سفير آمريكا ملاقات نمود. با طرح امريكا، كه از طريق سفارت امريكا به او اطلاع داده شده بود، موافقت كامل نمود.» روشن است كه اين سخنان كه چند سال پس از انتشار كتاب‏هاى روزولت و آبراهاميان نوشته شدند كوچكترين ربطى با گفته‏هاى مصدق به هندرسون ندارند. تنظیم کننده­ی خاطرات فردوست توده ای سابق شهبازی است که پس از سرکوب حزب خود را به خدمت دستگاه امنیتی حکومت اسلامی گمارد.

[20] كودتاچيانى چون عميدى نورى و اردشير زاهدى؛ براى بحثى مفصل در اين باره، ن.ك. به: اميرخسروى، نگاه از درون، ص‏ص 595 به بعد.

[21] براى مرور ادعاهاى بى‏پايه كيانورى، نگاه كنيد به خاطرات او صص 271 به بعد. مفصل‏ترين توضيحات در اين باره در كتاب اميرخسروى نگاه از درون، صص 591 ـ 611 آمده است كه به زبانى جدلى نوشته شده است و خالى از انگيزه‏هاى شخصى نويسنده نيست كه تا پيش از آن همكار كيانورى در كميته­ی مركزى حزب بود. كتاب ديگرى نیز كه به دروغ‏هاى كيانورى مى‏پردازد. اين كتاب هم به زبانى شديدا جدلى نوشته شده و از اشتباهات بزرگ و حدس‏هاى متنفع عارى نيست، و داده‏هاى تاريخى جديدى هم عرضه نمى‏كند، اثر ع. برهان است به نام كارنامه­ی حزب توده. اين كتاب نقطه‏نظر هواداران خليل ملكى و خصومت بسيارى را همچون يك اعلاميه سياسى حزبى منعكس مى‏كند.

[22] شماره 96، مورخ 31 مرداد 1332، به نقل از چراغ راه آينده، ص 681.

[23] تأکید افزوده.

[24] براى ملاحظ­ی متن كامل تلگراف هندرسون به وزير خارجه­ی آمريكا، مورخ 27 مرداد، به ساعت 6 و 57 دقيقه غروب، بنگرید به:

US Government Printing Office, Foreign Relations of the United States, 1952-1954, X. Iran, Washington DC, 1989, pp.748-52. و نیز : USNA 788.00/8-1853.