از ایل من تا نوروز جمشیدی
نوروز بختیاری در پناه آتش ورجاوند
مهرناز شهباز
کمی پیش از آن که چله کوچک تمام شود و دشت های بختیاری بارور زاییدن سبزینگی شوند، رودخانه ها در بستر پاکشان گلستان می شوند، خشت های سرو، گلدان و بته سرکج قالی های بختیاری به فرخندگی آمدن نوروز تنی به پالیدگی رودخانه می زنند.
بختیاری ها می گویند با رفتن چله کوچک در روزهای پایانی اسفند، زمین نفس می کشد، همه چیز برای زندگی و سرزندگی آماده می شود. هر آنچه از آیین های سوگواری مانده تا پیش از آمدن نوروز برگزار می کنند، تن پوش سیاه و سوگ نشینی در نوروز برای بختیاری ها شگون ندارد، بدین روی زنان و مردان ایل رخت سوگ از تن به در می کنند. در این روزها دختران جوان به خانه بخت می روند تا نوزندگی را در نوروز در خانه و چادر خود جشن بگیرند. همه چیز برای شادی و جشن نوروز فراهم می شود، دلگیری ها و جدایی ها با پادرمیانی ریش سفیدان و کلانتران ایل زدوده می شوند و در این میان برای پسران جوان میدانی فراهم می شود تا برای خود نامزد برگزینند و بدین روی پیوند و همبستگی فزون تر شود.
اگر خانه باشد، بام و بر و برگه و ایوان و خرند را ازگرد و خاک می زدایند و اگر چادر باشد آن را به جایی سرسبزتر می برند و هر آنچه از افزار زندگی باشد در آب نزدیک ترین رودخانه و برکه می شویند. باب است نوجوانان که شور جشن چهارشنبه سوری را دارند با شادی فراوان برای گرداوری خار و خاشاک به دامن دشت بروند تا هفت کپه برای روشن کردن آتش جشن چهارشنبه سوری فراهم آورند.
جشن سبزه و آب و آتش
نوروز و پیشباز نوروز در ایل بختیاری چون تیره های دیگر ایرانی، آیین های همانند و گاهی ویژه خود را دارد. فرنشین بنیاد ایران شناسی بخش استان چهارمحال و بختیاری در این باره می گوید: «بختیاری از تیره های دیرینه ایران است و نوروز شناسنامه دار ترین جشن ایرانی است و بدین روی این جشن برای این ایل از اهمیت زیادی برخوردار است. کارهایی که بختیاری ها با نوید آمدن نوروز انجام می دهند بیشتر در سه گروه جای می گیرند: پیش از دگرش سال نو، هنگام نوگشت و پس از دگرش تا سیزده فروردین.»
دکتر عباس قنبری بن مایه آیین سبزه انداختن را در باورهای کشاوزان می داند و می افزاید:«یکی از کارهایی که پیش از آمدن نوروز انجام می شود این است که با پایان یافتن چله کوچک و برپایه این باور بختیاری ها که زمین نفس می کشد و سرآغاز کوشش های کشت و کار است، در دوازده خشت یا کوزه، دانه هایی همچون لوبیا، جو، نخود، باقلا و...می کاشتند. در این میان هرکدام از دانه ها که بهتر شکوفا می شد برای کاشت در زمین کشاورزی در سال نو برگزیده می شد.»
از خار و خاشاکی که به دست نوجوانان گردآوری شده، در چهارشنبه آخر سال، هفت و یا سه کپه آتش آماده می شود. بختیاری ها باور دارند شمار آتش ها و پرش ها از روی آنها باید فرد باشد و این گزینش به دلیل ستودگی شماره های فردی چون سه ،هفت در فرهنگ ایران است. آنها در هنگام پریدن از روی کپه ها با آتش سخن می گویند:«غم بره شادی بیا، محنت بره روزی بیا، زردی مو از تو، سرخی تو از مو»وبدین روی آنها پیش از فرا رسیدن نوروز، زردی، بیماری و غم خود را به آتش پاک کننده از پلیدی ها می سپارند و سرخی و فروزانی را از آن درخواست می کنند.
قنبری از آیین و نمایشی در جشن چهارشنبه سوری یاد می کند که گونه ای آرزو و نیایش برای دختران دم بخت است. او می گوید آتش نزد بختیاری ها ارزش زیادی دارد و خاموش کردن آن را با پا و آب امری ناروا می دانند.در چهارشنبه سوری پس از به پایان رسدن شراره های آتش، یکی از دخترها باید خاکسترها را به بیرون و پشت خانه بریزد. هنگام بازگشت، در را به روی او باز نمی کنند تا پیمان ببندد که به راستی همسر گزیند.از این گذشته عروسان ایل نیز در شب عروسی شان سه بار بر گرد آتش می گردند.
پیوند سپهر و زامیاد
در بین بختیاری ها یک شب پیش از شب نوروز، «شب علفا» یا «شب علفه» نامیده می شود.در روز علفه مردم بر سر خاک درگذشتگان می روند و در این شب افزون بر خوراک پایه که «لاآشی» یا «زیرآشی» ــ دربرگیرنده برنج و ماهیچه بره ــ نامیده می شود، «شیربرنج» نیز پخته می شود. در این شب جوان های بختیاری فانوس های روشن را به بام خانه ها و بلندی ها می برند و گاهی بر فراز تپه و کوه ها آتش روشن می کنند. این آتش به نشان شادی و میزبانی از فروهرهای درگذشتگان است. قنبری از باور کهن ایرانیان به بازگشت فروهرهای درگذشتگان برای دیدار بازماندگانشان در پایان سال می گوید و یادآور می شود:«از 26 اسفند تا 19 فروردین فروهرها به خواست خداوند به زمین می آیند و برای همین بختیاری ها "علفه" می پزند. حلوایی از خرما و آرد که از آغاز سرخ کردن آرد تا به کمال رسیدن حلوا نام های درگذشتگان خوانده می شود. سپس در "نان تیری" پیچیده و بین مردم توزیع می شود.»
پیشکش نوروزبر خوان بختیاری
در آستانه نوروز رخت نو بر تن کردن به ویژه رختی که پیشکش باشد در بین بختیاری ها بسیار شگون دارد. «سر رختی» تن پوشی است که از سوی خانواده داماد برای عروس و پدر و مادر عروس فراهم می شود. قنبری می گوید: «سر رختی با آیین و جشن اسفندگان که جشنی برای زنان است، پیوند زمانی و درون مایگی دارد. سر رختی را از 29 بهمن تا روزهای نخستین اسفند فراهم می کنند و به خانواده عروس پیشکش می دهند.»
پیش از فرا رسیدن شب نوروز و یا شب علفه بختیاری ها خانه هایشان را با عود خوش بو و دیوار خانه و چادرشان را با اسفند های آویزان آذین می کنند. در کنجی آتشدان کوچکی می گذارند و در آن «دینشک» دود می کنند. شاخه ای از درخت سنجد فراهم کرده و بر شاخک های آن خرما، سنجد و کشمش فرو و آن را برای آذین سفره هفت سین فراهم می کنند. در این میان اگر خانوده ای دختری را تازه به خانه بخت فرستاده باشد، در شب علفه برایش انگور های خشک ریسمان شده و سنجد و نان تازه پیشکش می برند. جوان ها در شب علفا از دامن دشت مشتی گیاه و سبزه خوشبو به نشان جشن رویش چیده و به خانه می آورند تا در آراستن خوان هفت سین به کار آید.
پیوند آخشیگ های چارگانه و آیین های بختیاری
بختیاری ها درخوان نوروزی شان آتشدان یا فانوسی فروزان می کنند و بر این باورند که این روشنایی نباید خاموش شود تا زمانی که خود به خاموشی بگراید. عضو هیات علمی دانشگاه شهرکرد می گوید: «در کنار خوان هفت سین بختیاری ها، شاهنامه ،هفت پیکر و پنج گنج دیده می شود. آنها بر این باورند سال نو را با اندیشه های ادبی و دینی آغاز کنند.»
این مردم شناس ادامه می دهد :«در هنگام نوگشت سال، بزرگترها بر سر کوچک ترها نقل و شیرینی می ریزند و آرزو می کنند زندگی در سال نو برای همه شیرین باشد. در این میان دختران شیرین زبان اسفند دود می کنند و با تن نازی بین اهل خانه می گردانند و "سردینشکی" که معمولا مقداری پول است پیشکش می گیرند. در بختیاری ها بیشتر کودکان نوروز خوانی کرده وبا دادن نوید بهار از بزرگترها نوروزانه می خواهند.»
شب بعد از شب نوروز را بختیاری ها «بابا عید» می خوانند،تدارک سفره شام با بهترین خوراکها در این شب شگون دارد و از این روی زن ها می کوشند برای خانواده بهترین خوراکی ها را آماده کنند.
«دست بوسان» یکی دیگر از آیین هایی است که با جشن نوروز آغاز می شود. در آیین دست بوسان کوچکترها به دیدار بزرگترها می شتابند، چه دختران و زنان و چه پسران و مردان بر دست بزرگترها بوسه می زنند و بزرگترها دستشان را بر سر کوچکترها گذاشته و بر آن بوسه می زنند و از گنجه خانه، پارچه یا تن پوشی "عیدانه" می دهند.
بختیاری ها به شوند در پیوند بودن زندگی شان با طبیعت، همیشه از آن آموخته اند و چون دیگر ایرانیان آن را پاس داشته اند. تن پوش زنان بختیاری از رنگ طبیعت دورنیست. سرخ، سبز، آبی، زرد و گل های رنگارنگ دامن های بزرگ چرخانشان گاه در دامن دشت گم می شود. پیش از فرا رسیدن «سیزده به در» برخی از بختیاری ها در نخستین شنبه سال نو به «شنبه گردش» می روند. زنان از گیاهان خودرویی که «مچه » نام دارد، «آش مچه» می پزند و همه خانواده به شادی می پردازند. نخستین شنبه سال با پایکوبی محلی «سه پا» در دامن طبیعت تمام می شود و وعده آنها با طبیعت می ماند برای سیزده به در، تا پیمان وفاداری با آن تازه کنند.
ایران نامه
ایران نامه
