دکتر مصدق و مسئله مذهب

دکتر مصدق و مسئله مذهب به نقل از فصل شانزدهم کتاب «دکتر محمد مصدق و راه مصدق»، بقلم دکتر منصور بيات زاده

دکتر منصور بیات زاده

دکتر مصدق و مسئله مذهب

بخش دوم ـ نيروهای منتقد و مخالف دکتر مصدق، صرفنظر از وابستگی مسلکی و گروهی، برخورد هائی متفاوت با نظرات، سياست و عملکرد دکتر مصدق داشته و دارند.

من در اين فصل کتاب، به ۸ نمونه از آن نظرات اشاره می کنم...

*****

۵ ـ عده ای از مخالفين مصدق، مصدق را “ بی دين “ می دانستند و می دانند،

 با وجود اينکه دکتر مصدق خود را مسلمان می دانست

و به مذهب شيعه اعتقاد داشت.

ــ  دکتر مصدق و مسئله مذهب ــ

عده ای از مخالفين مصدق، بر پايه شايعات و دروغ، او را “ بی دين “ می دانستند. در فصل دوازدهم، به نقل از کتاب “ زندگی توفانی “ بقلم سيد حسن تقی زاده نوشتم که سرلشگر آزموده دادستان دولت کودتای شاه قصد داشته است تا با سوء استفاده از” دين اسلام” از تز دکترای مصدق، بخاطر فريب دادن مردم ساده لوح و کم اطلاع دردادگاه نظامی بعد از کودتای ۲۸ مرداد استفاده کند واو را “ بی دين” معرفی نمايد.امری که سيد حسن تقی زاده سرلشگر آزموده را از مطرح کردن آن موضع در دادگاه برحذر می دارد. اما آن نوع مواضع غلط و شيوه کار بعد از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ از سوی برخی از افراد و نيروهای سياسی مخالف و دشمن دکتر مصدق، رسمأ بکار گرفته شد.

جناحی از هيئت حاکمه جمهوری اسلامی بخاطر بيرون کردن طرفداران دکتر مصدق از صحنه سياسی آنزمان ايران و پايمال کردن حقوق شهروندی آن افراد بر محور” بی دينی “، به شايعه پراکنی عليه مصدق دامن زدند. در اين شايعه پراکنی برخی از روحانيون وآخوندهای دولتی طرفدار انقلاب نيز شرکت داشتند، بدون اينکه اين حضرات معمم و شيخ و مجتهد باين مسئله توجه داشته باشند که “ دروغگوئی و تهمت زدن “ در مغايرت با دين اسلام قرار دارد و گناه محسوب می شود، دينی که آن جماعت خود را مبلغ آن می دانند!

دکتر مصدق يکی از سياستمداران تجدد خواه، قانونمدار، ملی و آزاديخواه ايرانی بود که در بيانات و نوشته هايش اغلب از کلمات “ ايرانيت “ و “ اسلاميت “ استفاده کرده است. و در بسياری از گفتار و نوشتارش به نقل قول از آيات قرآن پرداخته است.او اسلام را بخشی از فرهنگ ايران و دين اکثريت بسيار بزرگی از مردم ايران می دانست وخود به آن معتقد بود و حتی برای نام اسامی فرزندانش، اسامی همچون خديجه، غلام حسين... انتخاب کرده بود.

او در مجلس شورايملی دوره چهاردهم می گويد:

“... ما بايد خود را به آن درجه استقلال واقعی برسانيم که هيچ چيز جز مصلحت ايران و حفظ قوميت و دين و تمدن خودمان محرک ما نباشد. از مسلمانی و آداب آن برای برحق بودن اسلام نه برای ميل اين و آن پيروی کنيم، و به لوازم آن فقط از ترس خدا و معاد، نه مقتضيات دنيوی و سياسی عمل نمائيم. باد شمال و جنوب ما را نلرزاند و در درجه ايمان ما تأثيری ننمايد، و به طور مصنوعی يک روز آتش آن را شعله ور و روز ديگر بکلی خاموش نکند.”(۱۱۶) 

البته برداشت مصدق از اسلام همانطور که در آبان ۱۲۹۳، يعنی ۹۰ سال قبل (در مقايسه با تاريخ نگارش اين بخش از نوشته توسط نگارنده ـ منصور بيات زاده ـ در سال ۱۳۸۳) در کتاب “ کاپيتو لاسيون “ نوشته است، بر اين معيار و ضوابط قرار داشت که او معتقد بود “ يکی از مدارک حقوق اسلامی " عقـل " است “ (۱۱۷) مصدق در رابطه با “ عقـل “ درهمان کتاب کاپيتولاسيون نوشته است:

“ يکی از معلمين حقوق دارالعلم شهر نوشاتل (سوئيس) روزی با ما در سئوال و جواب بر آمده گفت حقيقتأ در مدارک حقوق اسلامی طريقه شيعه “ عقل “ يکی از مدارک است، يا اينکه شما بواسطه تجدد پروری “ عقـل “ را داخل در مدارک نموده ايد؟ “

و او در همان کتاب کاپيتولاسيون در همان رابطه چنين توضيح داده است:

“ سئوال او [ يکی از معلمين در نوشاتل ] چندان بی مأخذ نبود زيرا که از طريقه شيعه اروپائی ها اطلاعات زيادی ندارند و آنچه را که در حقوق اسلامی مؤلفين به زبان اروپائی نوشته اند روی طريقه سنّی است و چون در مدارک حقوق سنّی “ عقل “ نيست و “ قياس “ است اين شخص تصور می کرد که مذهب شيعه هم بايد منکر “ عقل “ باشد...”.(۱۱۸)

 و در صفحه بعد همان کتاب ادامه داده است:

“... که طريقه شيعه يکی از مدارک حقوق اسلامی " عقل " را می داند، اگرچه آن طوری که می بايست به اين مدارک اهميت بدهند نداده اند، زيرا که اگر آن را در نفع و بقای اسلام استعمال نموده بودند نه " عقل " ما زنگ زده بود و نه اسلام به اين حال مشاهده می شد. ولی اميد واريم بعدها ان شاء الله مدرک " عقل " را به کار انداخته و از استعمال آن نتايج حسنه گرفته و اسلام را بدين وسيله حفظ نمايند.”. (۱۱۹)

دکتر مصدق در بخش آخر کتاب کاپيطولاسيون، تحت عنوان “ نتيجه “ در رابطه با محتوی قانون و توجه به زمان نوشته است:

“ عقيده ما اين است قانون دولتی بايد خود را به احتياجات وقت و زمان و منافع انسان موافق نمايد، نه اينکه احتياجات و منافع انسان خودشان را مطابق قانون نمايند و حکم شرع مقدس هم همين است “ الضرورات تسبيح المحظورات “.(۱۲۰)

نظراتيکه نمی توانست مورد تائيد و توافق افراد و نيروهای متحجر، عقبگرا، ارتجاعی، سنت پرست و طرفدار نظام استبدادی و ديکتاتوری قرار گيرد. چون متحقق شدن چنان نظراتی در جامعه کمک می کرد تا نطام های استبدادی، خودکامه و ديکتاتوری بمرور زمان تعطيل گردند و آخوند جماعت نتوانند برای ادامه آن وضع غير انسانی و سرکوبگر "مشروعيت الهی” قائل شوند!

مصدق همچنين برای قرآن مجيد احترام خاصی قائل بود. در بخش پانزدهم همين کتاب در رابطه با چگونگی عضو شدن دکتر مصدق در حزب اعتدال و محترم شمردن قرآن از سوی ايشان مطالبی را از کتاب خاطرات و تألمات دکتر مصدق نقل قول کردم.

 پادشاه اردن در زمانيکه دکتر مصدق نخست وزير بود، يک جلد قرآن به ايشان هديه می کند. دکتر مصدق آن هديه را به اداره کل باستان شناسی می سپارد تا در گنجينه مخصوص قرآن جايگزين کنند و آنرا در معرض عموم قرار دهند.(به کليشه مندرج در صفحه ۱۳۵ همين کتاب مراجعه کنيد).

دکتر مصدق در جلسه ۹ آبان ۱۳۰۴ مجلس شورای ملی، دوره پنجم قانونگذاری در رابطه با مسلمان بودن خود طی نطق تاريخی که در مخالفت با تغيير سلطنت و پادشاه شدن رضاخان سردار سپه ايراد کرد، اظهار داشته است:

 “ بنده در سال گذشته در حضور نمايندگان محترم به کلام اللّه مجيد قسم ياد کردم که به مملکت و ملت خيانت نکنم. آن ساعتی که قسم خوردم مسلمان بودم و حالا هم مسلمان هستم و از آقايان تمنی دارم به احترام اين قرآن برخيزند (در اين موقع کلام اللّه مجيد را از بغل خود بيرون آورد و حضار قيام نمودند) و در حضور همه آقايان بنده شهادت خودم را می گويم(اشهدان لا اله الاللّه ـ اشهدان محمدأ رسول اللّه ـ اشهدان علی ولی اللّه) من شخصی بودم مسلمان و به اين کلام الله قسم ياد کرده ام و اين ساعت هم اين کلام الله خصمی مرا بکند اگر در عقيده خودم يک اختلاف و تفاوتی حاصل کرده باشم همان بودم که هستم و امروز هم اگر يک چيزی برخلاف مصالح مملکت به عقل ناقص خودم ببينم خودم را ناچار می دانم که برای حفظ مملکت و حفظ قوميّت و بقای اسلاميت از اظهار عقيده خود داری نکنم... “.(۱۲۱)

همانطور که قبلا اشاره رفت، دکتر مصدق تز دکترای خود را در باره “ مدارک حقوق اسلامی و وصيت در مذهب شيعه “ بزبان فرانسه نوشته بود و تا آنجا که من اطلاع دارم و اسناد گواهی می دهند، رساله وی اولين نوشته بزبان فرانسه در باره آن موضوع بوده است!

همچنين بايد در نطر داشت که اگر دکترمصدق مسلمان نبوده و بمذهب شيعه اعتقاد نداشته است، صرفنظر از موضوعات و مسائلی که من در اين کتاب در باره مسلمان بودن دکتر محمد مصدق به آنها اشاره کردم، اصولا ضرورت نداشته است تا ايشان در وصيت نامه اش از فرزندانش بخواهد و آنها را ملزم بنمايد تا بخشی از در آمد مستغلاتش را “ برای نماز روزه و حج “ آن جناب، پس از مرگش مصرف کنند. با توجه به اين واقعيت تاريخي

که دکتر مصدق وصيت نامه اش را بخط خود، ۲ سال بعد از دورانی که محمد رضاشاه پهلوی و نخست وزير وقتش، اسدالله علم با استفاده از توپ و تانگ و مسلسل، قيام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ را سرکوب کرده بودند تحرير کرده است. در آنزمان کمتر کسی با تظاهر به داشتن اعتقادات مذهبی و “ مقدس نمائی “ می توانست همچون مقطع کنونی تاريخ ايران، بنفع خودش امکانات “ ويژه و جاه و مقام و ثروت” دست و پا کند!! (کپی وصيت نامه دکتر مصدق در صفحه ۱۳۶ همين کتاب به چاپ رسيده است).

بسياری از نويسندگان و تاريخ نگاران و فعالين سياسی در نوشته ها و کتابهائی که در رابطه با مصدق تحريرکرده اند، کم و بيش در باره عقايد مذهبی دکتر مصدق نيز مطالبی نوشته اند. دکتر سعيد حجاريان از جوانان “ خط امامی” دوران انقلاب ۱۳۵۷، “ جناح چپ” هيئت حاکمه و از رهبران کنونی “ حزب مشارکت اسلامی”، در رابطه با گفتار آيت الله خمينی در ۲۵ خرداد ۱۳۶۰ که بيان داشته بود “ که اينها فخر می کردند به وجود او [ مصدق ]. آن هم مسلم نبود “، در نوشته ای تحت عنوان: “ مصدق؛ مسلم يا سکولار “ که در اسفند ماه ۱۳۸۲ در رابطه با سالگرد فوت دکتر مصدق انتشار داده است، در آن نوشته به اين نتيجه رسيده است که مصدق بی دين نبوده است، او “ مسلم سکولار “ بوده است. حجاريان در آن نوشته همچنين اظهار داشته است که “ بازرگان اول روشنفكر دينی بود اما سرانجام مسلم سكولار شد در حالی كه مصدق از اول مسلم سكولار بود”. (۱۲۲)

 دکتر محسن قائمقام، يکی از فعالان مصدقی و اعضای قديمی جبهه ملی ايران در آمريکا نيز در نوشته ای تحت عنوان “ نگاهی به نوشته آقای سعيد حجاريان ـ مصدق نامسلمان يا مصدق تحصيل کرده فرنگ “ در رد اتهامات جريانات مذهبی نسبت به عقايد مذهبی مصدق که در ۲۳ مه ۲۰۰۴ به نگارش در آورده است،(۱۲۳) بروشنگری در باره برخی سياست های ضد مصدقی و اطلاعات غلطی که از سوی برخی از روحانيون عليه مصدق تبليغ شده و می شود پرداخته است ودر رابطه با ماجرای “ داستان سگ سياه با عينک سياه” که عده ای از روحانيون بغلط مدعی هستند که از آن طريق به آيت الله ها و مقامات روحانی توهين شده است و آن عمل را به مصدق و طرفداران مصدق نسبت می دهند، توضيحاتی داده است.

 دکتر قائم مقام در آن نوشته همچنين در باره فعاليت های مذهبی ضياء السلطنه همسر دکتر مصدق در رابطه با مجالس مذهبی خانم ها در تهران كه بنام “ مجلس درس خانم مستعان “ برگزار می شده است، اشاره نموده و توضيحاتی در آنمورد داده است. (صفحاتی از نوشته های حجاريان و دکتر قائم مقام در بخش “ حواشی و توضيحات “ تحت شماره های ۱۲۲ و ۱۲۳ نقل شده اند).

۲۲ روز بعد از پيروزی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ ـ (۱۴ اسفند ۱۳۵۷) که مردم ايران اين امکان را پيدا کردند تا برای ادای احترام و خواندن فاتحه به سر قبر دکتر محمد مصدق به احمد آباد بروند، جمعيت بسيار بزرگی از اقصی نقاط ايران در آن محل حضور بهمرساندند. در آن روز آيت الله سيد محمود طالقانی يکی از سخنرانان آن جلسه بزرگداشت بود. آيت الله طالقانی در سخنرانی خود به برخی از خصوصيات و ارزش های فکری دکتر مصدق اشاره می نمايد. برای دقيقتر کردن جوانب بحث اين بخش از کتاب، بخشی از مطالب سخنرانی ايشان را نقل می کنم. ـ ضروريست متذکر شد، در زمانيکه دکتر مصدق وفات يافت، آقای طالقانی در زندان رژيم شاه بسر می برد. ـ

آقای طالقانی سحنرانی خود را با کلمات زير شروع می کند: “ خواهران، برادران، فرزندان گرامی، امروز روز خاطره انگيزی است برای ملت ما، همه در پيرامون تربت شخصيتی مبارز وتاريخی جمع شده ايم، نام مرحوم دکتر محمد مصدق برای همه ملت ايران و برای تاريخ ما و نهضت ما خاطره انگيز است. نام دکتر مصدق همان اندازه که برای هشياری، بيداری، نهضت، مقاومت و قدرت ملی خاطره انگيزاست بهمان اندازه برای دشمنان ما، دشمنان داخلی و خارجی، استعمار خارجی و عوامل استعمار داخلی وحشت آور و نگران آور است.

 دکتر مصدق دوازده سال پيش در حال تبعيد در ميان اين قلعه و بيابان چشم از جهان دوخت، ولی مزار او و نام او برای دشمنان ملت وحشت انگيز بود. همه راه ها را به روی ما و ملت، در اين گوشه بيابان می بستند چرا؟ مگر دکتر مصدق چه بود؟

دکتر مصدق در پی نهضت های پيش از خود و ادامه نهضت های پس از وفاتش حلقه ای و واسطه ای برای ادامه نهضت مردم عليه ظلم و استبداد و استعمار و استثمار بود.

اين نام و اين مزارهميشه مورد توجه مردم ايران و دنيای آزاد و آزادی خواه بوده است و خواهد بود. امروز که ما در اطراف مزار او جمع شده ايم، بيش از اجتماع ظاهری ما بايد مرکز اجتماع فکری، انديشه ای و انقلابی ملت ما باشد.

شخص دکتر مصدق که بود؟ دکتر مصدق مردی بود تحصيل کرده، ولی در زندگی اشرافی، در طبقه اشراف، در دربار و يا پيرامون دربار، تغيير کرد، تحول يافت، مرد ملت شد. مرد اجتماع و نهضت شد. همان طوری که قرآن در باره موسی بيان می کند.

دکتر مصدق با هم کاری مرحوم مدرس اين راه را باز کرد و اين فکر را نشان داد که نه روس و نه انگليس، بلکه ملت، اين ملت است که بايد سرنوشتش را خود به دست گيرد و راهش را بيابد و پيش رود.

شخصيت دکتر مصدق مانند پزشک ماهری، انگشت روی نقطه درد گذاشت و گفت ما بايد در دنيای شرق و غرب بی طرف باشيم. تز عدم تعهد را عنوان کرد؛ تزی که بعدها از سوی “ ناصر”، “ نهرو “ و “ سوکارنو “ و همه دنبال شد...

... فدائيان اسلام می گفتند که ما حکومت تامه اسلامی می خواهيم. آن ها می گفتند دکتر مصدق بی دين است يا به دين توجهی ندارد...

... مرحوم دکتر مصدق می گفت من نه مرد مدعی حکومت اسلامی هستم و نه می خواهم هميشه حاکم و نخست وزير شما باشم. مجال دهيد و بگذاريد تا قضيه نفت را حل کنم.

فدائيان اسلام می گفتند ما سهم بزرگی داريم و بايد خواسته های ما را انجام دهی...

يادم هست روزی که در بين مردم گفت و گو بود که مرحوم آيت الله کاشانی از زاهدی حمايت می کند و توطئه ای در کار است، به تنهائی به منزل ايشان، واقع در پل چوبی رفتم. تنها بود،

در اتاقی به انتظارش نشستم. وقتی که آمد ظرف خربزه ای در دست داشت، به عنوان تعارف

جلو من گرفت تا خربزه بريدم. گفتم: حضرت آيت الله دارند زير پايت پوست خربزه می گذارند، مواظب باش! گفت نه اين طور نيست، حواسم جمع است...

برادران! فرزندان! انسان چه قدر بايد تجربه کند. به جای از خود بينی ها و گروه بينی ها خدابين باشيم. خود را در اين راه فراموش کنيم و آينده مان را بنگريم که دشمنان تا چه حد در کمين ما هستند؟ نهضت دکتر مصدق دنيای خاورميانه را تکان داد. به دنبال آن در مصر انقلاب شد و بعد در الجزاير، ولی ما محکوم و متلاشی شديم. باز غارت گران بين المللی بعد از ۲۸ مرداد آمدند، کشتند، بردند، خوردند. جوانان را پی در پی در مقابل مسلسل و گلوله هاقرار دادند، عده ای دزد و اوباش و نا چيز و پست را بر همه حيات و زندگی ما مسلط کردند.... همه با ما دشمنی کردند، همه تحريم کردند، توده ای های نفتی درست شدند ـ من به توده ای های اصيل جسارت نمی کنم؛ با عده ای جوانان نا پخته آ لت دست شان و شعار پشت سر شعار، چه شعارهايی مصدق را متهم کردند که طرفدار آمريکا و امپرياليسم است.او را متهم کردند که اهل سازش است. آيا اين اتهامات به مصدق، به اين شخصيتی که در تاريخ امتحان خود را داده و ۵۰ ـ ۶۰ سال در مبارزه بوده است می چسبيد؟ فراخور مصدق و نهضت ملی بود؟... “ (۱۲۴) 

دکترمصدق با بسياری از رهبران مذهبی و روحانيون آن زمان از جمله آيت الله سيد رضا فيروز آبادی و آيت الله العظمی مرعشی نجفی روابط دوستانه و خوبی داشت. همچنين برخی از روحانيون مانند آيت الله حاج سيد رضا فريد زنجانی، آيت الله سيد ابوالفضل زنجانی، آيت الله سيد ضياء الدين حاج سيد جوادی، آيت الله سيد محمد علی انگجی، آيت الله باقر جلالی، آيت الله صفائی، آيت الله حاج سيد مرتضی شبستری، آيت الله سيد ابراهيم ميلانی، سيد صدرالدين بلاغی، شيخ باقر نهاوندی، سيد علی رضوی قمی، حاج آقا بزرگ نوری، آيت الله العظمی سيد کاظم شريعتمداری، آيت الله سيد محمود طالقانی و... که مورد اعتماد مردم بودند در دوران نهضت ملی شدن صنعت نفت و دوران حکومت ملی، خود را همسو، متحد و يا هوادار مصدق می دانستند. (۱۲۵)

حتی پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ برخی از روحانيون طرفدار مصدق همچون آيت الله حاج سيد رضا فريد زنجانی در مبارزه عليه حکومت کودتا در بوجود آوردن تشکيلات سياسی بنام “ نهضت مقاومت ملی ايران “ نقش مثبت و محوری داشتند!(۱۲۶)

البته عده ای از مخالفين دکتر مصدق که بخشی از آنها طرفدار” حکومت مذهبی” هستند، مخالفت دکتر مصدق با خواست فدائيان اسلام در امر برقراری نظام ولائی و تسليم نشدن ايشان در مقابل زيادخواهی های آيت الله سيد ابوالقاسم کاشانی و فرزندانش و اصولا مخالفت مصدق با دخالت های غيرقانونی “ روحانيت “ در امور دولتی را، بحساب مخالفت مصدق با دين اسلام تلقی می کنند، آنهم به اين دليل که اکثر آن حضرات منتقد و مخالف، بغلط نظرات و برداشت خود را، مساوی و برابر با دين “ اسلام “ و مذهب “ شيعه “ فرض کرده و می کنند!

 در زمان حيات دکتر مصدق هنوز “ جدائی مذهب از دولت “ بعنوان يک نياز تاريخی و سياسی مطرح نشده بود و کمتر کسی صحبت از “ سکولاريسم “ و “ لائيسيته “ می نمود. در مقطع تاريخی سالهای چهل و پنجاه ـ، اگر برخی از روشنفکران وابسته به گروه های سياسی چپ و کمونيست ـ توده ای، مائوئيست، ترتسکيست، کاستريست ـ با مذهب و نيروهای مذهبی مخالفتی داشتند، بيشتر آن مخالفتها بر پايه نظرات “ آته ايستی” (بی دينی و قبول نداشتن وجود خدا) دور می زد. جدل روشنفکران و فعالين سياسی در اينمورد مشخص بيشتر بر پايه مخالفت و يا دفاع از فلسفه “ ايدآ ليسم “ و يا “ ماتريا ليسم “ بود و بهيچوجه “ جدائی مذهب از دولت “ و خواست “ دولت سکولار “ بعنوان يک هدف سياسی مطرح نبوده است. اسناد تاريخی بيانگر اين امر است که در زمان رژيم شاه، حتی بخشی از روحانيون که مخالف رژيم شاه بودند، صحبت از آزادی و حتی “ حق تعيين سرنوشت مردم توسط خود مردم “ می نمودند (مثلا، سخنرانی آيت الله خمينی در بهشت زهرا در سال ۱۳۵۷) و شديدأ با استبداد و ديکتاتوری و قيموميّت مردم، حال تحت هر عنوانی که باشد، مخالفت می ورزيدند و اصولا کمتر کسی در آنزمان می توانست تصور کند که روزی “ حکومت مذهبی “ برهبری “ روحانيت شيعه” بر سرزمين ايران حاکم شود و مراجع مذهبی شيعه، عکس آنچه که بمردم وعده می دهند، عمل نمايند. در رابطه با اعتماد به گفتار روحانيت در آنزمان بايد باشد که خسرو گلسرخی، در دادگاه نظامی رژيم شاه، همان دادگاهی که او و رفيق مبارزش، کرامت دانشيان را به اعدام محکوم کرد، بيان داشت:

“ سـخنم را با گفته‌ای از مولا حسيـن، شـهيد بزرگ خلق‌های خاورميانه آغاز می‌کنم. من که يک مارکسيست–لنينيست هستم برای نخستين‌بار عدالت اجـتماعی را در مکتب اسلام جستم و آنگاه به سوسياليسم رسيدم... اسـلام حقـيقی در ايران همواره دِين خود را به جنبش‌های رهائی‌بخش ايـران پرداخته است. سيدعبدالله بهبهانی‌هـا، شيخ محمد خيابانی‌ها نمونهء صادق اين جنبش‌ها هستند... چنين است که می‌توان در اين لحظه از تاريخ از مولا علی به عنوان نخستين سوسياليست جهان نام برد و نيز از سلمان فارسی‌ها و اباذر غفاری‌ها...” (۱۲۷) اگر مقطع تاريخی انقلاب ۱۳۵۷ را مورد تجسس و بررسی قرار دهيم، متوجه می شويم که بسياری از واژه ها و اصطلاحات سياسی همچون “ سکولار “، “ سکولاريسم “ و “ سکولاريزاسيون “، “ لائيک “، “ لائيسيته “ و “ لائيسيزاسيون “، تازه سالها بعد از پيروزی انقلاب، آنهم در رابطه با مقابله با سياست و عملکردهای غير دمکراتيک و سرکوبگرانه دولت مذهبی حاکم برهبری بخشی از روحانيون مذهب شيعه در بحث ها و چالش نيروهای سياسی با هيئت حاکمه مذهبی و نيروهای مذهبی و “ ملی ـ مذهبی “ مورد استفاده قرار گرفته است.(۱۲۸) اگرچه در برخی ازکتابهای تاريخی مربوط به انقلاب مشروطيت از مبارزه بين مشروطه خواهان و مشروعه طلبان در اوائل آن انقلاب صحبت بميان آمده بود، با وجودآن کمتر کسی و نيروی سياسی به آن مطالب و وقايع تاريخی دوران انقلاب مشروطيت بطور جدّی توجه کرد و در رابطه با آن اختلافات نظری و رويدادهائی که در آنزمان در جامعه ايران رخ داده بود، بفکر “ جدائی مذهب از دولت “ افتاد!

ما در کنفدراسيون جهانی محصلين و دانشجويان ايرانی، سازمانی که در کشورهای اروپائی و ايالات متحده آمريکا ـ کشورهائی که همگی آن جوامع دارای حکومت های سکولار و يا لائيک بودند ـ، عليه عملکرد های غير دمکراتيک و سرکوبگرانه رژيم شاه و برای خواست آزادی زندانيان سياسی، و تحقق آزادی و دمکراسی در ايران و اعتراض به وابستگی رژيم شاه به امپرياليسم آمريکا فعاليت داشتيم، ازآن بخش از “ روحانيت “ که عليه رژيم شاه مبارزه می کرد و در گفتار خود مدعی دفاع از آزادی و دمکراسی بود، تحت عنوان “ روحانيون مترقی “ دفاع می کرديم و در کنگره های ساليانه خود برای آنها پيام می فرستاديم و در پيام های خود به آن جماعت می نوشتيم:” کنگره کنفدراسيون جهانی... پشتيبانی کامل خود را از مبارزات عادلانه و بحق جامعه روحانيت مترقی ايران عليه استعمار، صهيونيسم و ارتجاع داخلی اعلام می کند.” (۱۲۹) همان روحانيونی که پس از انقلاب بهمن به حکومت رسيدند و اکنون نيز برمسند قدرت هستند، اما برعکس تمام شعارها، گفتار و ادعاهای دوران مبارزه با رژيم شاه، در جهت پايمال کردن حقوق دگرانديشان عمل می کنند. بخاطر “ مشکل معرفتی “ که تقريبأ همگی ما در دوران انقلاب با آن روبرو بوديم، به آن بخش از “ روحانيت” که بعللی نمی خواست و حاضر نبود در امور دولتی و مسئله کسب قدرت دخالت کند و وظيفه “ روحانيت “ را فقط در امر تبليغات مذهبی و “ امر بمعروف و نهی از منکر “ می ديد، ناسزا ميگفتيم و برچسب می زديم. البته بودند روحانيونی که در خدمت شاه و در بار عمل می کردند و حتی عده ای از آنها از حقوق بگيران “ ساواک “ بودند.

نبايد فراموش کرد که انقلاب ۱۳۵۷ را يک آيت الله العظمی رهبری کرد ـ آيت الله روح الله خمينی ـ. در مقطع تاريخی انقلاب، رهبری سياسی آيت الله خمينی مورد تائيد تمام نيروهای سياسی مخالف رژيم شاه، از نيروهای ملی گرفته تا نيروهای مذهبی،ناسيوناليست، سوسياليست، دمکرات، ليبرال، مجاهدين خلق و تقريبأ تمام گروههای کمونيستی از حزب توده و سازمان چريکهای فدائی خلق تا جريانات مائوئيستی، ترتسکيستی و کاسترستی...، قرار داشت! امری که بيانگر اين واقعيت است که در دوران انقلاب۱۳۵۷ نيروهای سياسی ايران برداشتی صحيح از نظام دمکراسی و ارزش های تشکيل دهنده آن نظام نداشتند. در غير اينصورت روشن نيست که اگر قبل از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ نيروهای سياسی ايران به ارزش های تشکيل دهنده نظام دمکراسی، از جمله، اصل “ جدائی مذهب از دولت “ پی برده بودند، اصولا چرا بخاطر رسميت دادن به آن “ اصل “، رهبری سياسی يک “ آيت الله العظمی “ را در مبارزات دوران انقلاب، بدون هيچگونه قيد و شرطی، پذيرفتند؟! بنظر من يکی از مسائلی که باعث شد تا چنين وضعيتی پيش آيد، “ مشکل معرفتی “ بود که نيروهای سياسی و مبارزين و فعالين سياسی در آنزمان با آن روبرو بودند. البته می توان بی توجهی فعالين و نيروهای سياسی خارج از کشوربه آن موضوع را همچنين در اين امر ديد که چنان مبارزه ای در جوامعيکه نظام دمکراسی حاکم شده بود ديگر در دستور کار قرار نداشت و روی آن اصل در مبارزات روزمره در آن جوامع، کسی از” جدائی مذهب از دولت “ صحبت نمی کرد چون امر “ مدارای دينی “ و” جدائی نهاد دولت از نهاد کليسا “ به يکی از ارزش های هويتی آن جوامع تبديل شده بود. در رابطه با بی توجهی به چنين مسئله مهمی، شايد ماجرای “ کشف اجباری حجاب “ دوران رضاشاه پهلوی و نتايج سياست و عملکرد لائيسيزاسيون مصطفی کمال آتاتورک در کشور مسلمان ترکيه، و مخالفت رهبران دولت های کمونيستی با دخالت مذهب در امور دولت، که هيچ يک از آنها در پيوند با محترم شمردن آزادی وجدان و عقيده، بيان، قلم و فعاليت احزاب و سنديکاها و تحقق حاکميت قانون و حاکميت ملت... قرار نداشتند و نتوانسته بودند کوچکترين تغيير مثبتی به نفع محترم شمردن کرامت و حرمت انسانی و حقوق بشر در آن جوامع با خود بهمراه داشته باشند، بی تأثير نبوده اند!!

در اين رابطه همچنين ضروريست متذکر شد، که درمقطع تاريخی انقلاب بهمن ۱۳۵۷، برخی از نيروهای سياسی، از جمله “طرفداران قانون اساسی” برهبری دکتر شاپور بختيارـ نخست وزير ـ و نيروهای “طرفدار دربار شاه” با آيت الله خمينی و چگونگی روند انقلاب مخالفت کردند. ولی نبايد از خاطر بدور داشت که آن نيروها نيز در آن زمان کوشش داشتند تا فعاليت های خود را بر محور خواست “اجرای قانون اساسی مشروطيت” شکل دهند، همان قانون اساسی که برای روحانيت شيعه “ حق وتو” قائل شده بود!!

اما پس ازاستقرار نظام جمهوری اسلامی و عملکردهای استبدادی و سرکوبگرانه حاکمين جمهوری اسلامی و بی حرمتی هائی که از سوی جماعت معمم، بنام اسلام و مذهب شيعه بر مردم روا شد، حتی زنان و مردان ايرانی بخاطر انديشيدن و دارا بودن عقيده، همچون دوران قرون وسطی کليسای کاتوليک تحت پيگرد و فشار و حتی اعدام قرار گرفتند، “ تفتيش عقايد” دوران قرون وسطای کليسای کاتوليک، بيکی از مسائل عادی و رسمی در ايران اسلامی تبديل شد، ماهيت “ رژيم مذهبی “ برای بخش بزرگی از مردم ايران، گام به گام بزير سئوال رفت!! از سوی “ جبهه ملی ايران “ برهبری دکتر کريم سنجابی، متينگی در اعتراض به “ قانون قصاص” در ميدان فردوسی تهران برگزار شد. که آن تجمع نيروهای ملی و آزاديخواه از سوی چماقداران، اراذل و اوباش “ حزب اللهی” شديدأ سرکوب شد. اگرچه شيوه عمل و برخورد “حزب الله” با نيروهای دگرانديش در آن مقطع تاريخی از سوی نيروها و جوانان عاشق جاه و مقام، معروف به جوانان طرفدار “ خط امام “ توجيه شد، اما توجيه حمله چماقداران به تظاهر کنندگان در ميدان فردوسی، نه تنها نتوانست ذره ای از عمق آن همه نامردمی بکاهد، بلکه به عميق تر شدن اختلافات نظری و عقيدتی بين نيروهای سياسی ايران دامن زد. روشنگری تعداد بسياری از نويسندگان، آزاديخواهان و فعالين فرهنگی، هنری و سياسی در باره ماهيت و عملکرد دولت مذهبی حاکم برايران در يک چالش طولانی که هنوز هم آن روشنگری و مبارزه با شدت تمام ادامه دارد، سبب شد تا موضوع “ جدائی مذهب از دولت” به يکی از خواست های محوری مبارزات بخشی از مردم و بخشی از نيروهای سياسی ايرانی تبديل گردد.

 با وجود سرکوب و بی حرمتی که تحت نام “ مذهب شيعه” و “ دين اسلام “ از سوی نيروهای سرکوبگر و تماميت خواه حاکم بر مردم ايران روا می شود و مبارزه و مقاومت و روشنگری که آزاديخواهان و مخالفين استبداد و ديکتاتوری تا کنون در مقابله با اين وضع اسفبارحاکم، از خود نشان داده اند، بسياری از روحانيون شيعه و نيروهای سياسی مذهبی از سوئی بخاطر” مشکل معرفتی” که با آن روبروهستند و يا از سوی ديگر بخاطر حفظ مقام و ثروت های چپاول شده از بيت المال ملت “ مسلمان ايران “، تاکنون نتوانسته اند و يا چون به نفعشان نبوده، نخواسته اند به تفاوتی که بين معانی واژه “ آته ايست” و واژه های “لائيسيته” و “ سکولاريسم” وجود دارد، پی برند.البته برخی از رهبران مذهبی از جمله حجت الاسلام سيد محمد خاتمی ـ فردی که بمدت ۸ سال رئيس جمهور ايران بود ـ، به اين تفاوت واقفند و کاملا به اختلاف معانی آن واژه ها آگاهی کامل دارند، ولی بخاطر حفظ حکومت مذهبی و بنا بگفته های خود “ حفظ نظام “، هرسه اين واژه ها را بغلط بمعني” بی دينی “ قلمداد می کنند و آشکارا دراغفال مردم می کوشند ــ بدون اينکه به اين مسئله توجه داشته باشند که اين واژه ها با خود، معانی جهانشمول دارند و نمی توان و نبايد آنها را بطور دلخواه، معنا و تفسير نمود ــ. (۱۳۰) متأسفانه بر پايه اين “ تفکر و برداشت غلط “، عليه نيروهای طرفدار “ سکولاريسم” و “ لائيسيته “ در وطنمان ايران جوّ سازی می شود.

 در همين رابطه ضروريست متذکر شد که اکثريت بسيار بزرگی از افراد “ آته ايست “ درکشورهای اروپا، چون به اصل “ مدارای دينی “ باور دارند و آنرا “ يک واقعيت غير قابل انکار و اعتراض دنيای روشنفکری جامعهً ليبرال” می دانند و بر اين نظرند که “ در يک جامعه مدنی، هر فردی آزاد است، که اعتقاد به وجود خدا داشته و يا نداشته باشد. اگر به وجود خدا اعتقاد داشته باشد، آزاد است، عقايد و اصولی را که بنظرش منطقی است، و در عين حال موجب رضای خدا ميشوند، آنها را بپذ يرد.همچنين شکل و نحوهً ظواهر نيايش به خداوند را آنچنانکه بنظرش منطقی ميرسد، بجای آورد. اين آزادی، يعنی آزادی اعتقاد و ايمان و آزادی نحوهً مراسم نيايش، يکی از آزاديهای اساسی فرد است.اين دو آزادی، بخش جوهری آزادی انسان و يک اصل حياتی آزادی انديشه محسوب ميشود.اين آزادی ها، از حقوق جدا نا پذ ير شخصيت انسانی است.دين بطور لايزال، بخشی از حيطهً شخصی انسان است، که بايد به آزادی مطلق و خواستهً شخصی وا گذار شود. قدرت حکومتی نبايد به هيچ عنوان برای الزام و يا ممنو عيت يک ايمان دينی دخالت بکند، و يا مراسم نيايش دينی را دستور داده، و يا مانع شود. قدرت حکومتی بايد در اين مسائل کاملأ بيطرف باشد.”.(۱۳۱)

همچنين لازمست ياد آور شد که بخشی از نيروهای سياسی مخالف نظام جمهوری اسلامی که خود را طرفدادر “ لائيسيته “ و يا “ سکولاريسم “ می خوانند و از خواست “ جدائی مذهب از دولت “ و “ دنيوی شدن “ قوانين دفاع می کنند، ولی بخاطر برداشت غلط و بد فهمی اين نيروها از آن موضوعات و مقولات، بجای تاکيد بر امر” جدائی نهاد دولت از نهاد مذهب “ به نيروهای “ ضد مذهب “ در جامعه تبديل شده اند و پرچم مبارزه سياسی با افراد و نيروهای مذهبی را بخاطر اعتقادات مذهبی شان بلند کرده و در افکار عمومی چنين جلوه می دهند که “ مذهب بايد بکلی از جامعه حذف شود “. در همين رابطه است که اين حضرات باصطلاح “ لائيک “ بخاطر بدفهمی و کم اطلاعيشان ازمحتوی و سمت و سوی مقوله “ جدائی مذهب از دولت “ و اصولا درک غلطشان از “ حقوق دمکراتيک” انسان های دگر انديش، بغلط به مصدق و يا افرادی همچون مهندس مهدی بازرگان،جلال آل احمد، دکتر علی شريعتی،... انتفاد می کنند که چرا اين افراد ملی و آزاديخواه بطور علنی خود را مسلمان ومعتقد به مذهب شيعه می دانسته اند و يا در بعضی موارد، در نوشتار و گفتارشان متوسل به نقل قولهائی از آيات قرآن شده اند و يا به نقل قول هائی از گفتار و نوشتار مبشرين و مبلغين دين اسلام همچون حضرت محمد (ص)، حضرت علی (ع) و ديگر امامان و... پرداخته اند، بدون اينکه از خود سئوال کنند که اگر بخاطر توضيح گفتار و نظرات خود نبايد به نقل قول از کتابی و يا گفتار و نوشتار فردی و مقامی و مرجعی دست زد واز آن گفتار و نوشتار کمک گرفت، پس چرا خوداين افراد، از کتابها و گفتار و نوشتاری که مورد قبولشان هست از جمله نوشته های هگل، مارکس، انگلس، لنين، استالين، ترتسکی، مائوتسه تونگ،... و افراد وصاحب نظران ديگر بطور مستمر، نقل قول کرده و می کنند؟!

 البته نبايد از خاطر بدور داشت که بسياری از سياستمداران و رهبران سياسی دمکرات اروپائی و آمريکائی، در گفتار و نوشتار خود از کتاب مقدس مسحيان(انجيل) و کتاب مقدس يهوديان (تورات)... و حتی در بعضی مواقع از کتاب آسمانی مسلمانان (قرآن) نقل قول می کنند و کسی هم در اينمورد به آنها انتقادی نمی کند و ايرادی نمی گيرد که چرا بعنوان “ افراد لائيک “ چنان عمل می کنند؛ چون در آن جوامع مردم مذهب را بخشی از فرهنگ جامعه شان تصور می کنند و تحت عنوان جدائی “ مذهب از دولت “، بهيچوجه “ جدائی و طرد مذهب از جامعه “ را درک نمی کنند، بلکه تاکيد بر اصل “ بی طرفی” دولت نسبت به مذهب دارند. درحقيقت امر، “ مدارای دينی “، بعنوان يک اصل دمکراتيک مورد قبول اکثريت مردم آن جوامع، حتی افراد “ آته ايست “ قرار گرفته است. مردم اين جوامع به اين امر باور و اعتقاد دارند که افراد جامعه بايد از” آزادی اعتقاد و ايمان “ کاملا برخوردار باشند! اگر هم زمانی در رابطه با نقل قولی که مورد استفاده قرار گرفته است، بحث و چالشی درگيرد، در بسياری از موارد بيشتر در رابطه با ربط داشتن و يا مربوط نبودن نقل قول به مسئله مورد بحث و گفتگو، خواهد بود و نه اينکه چرا نقل قولی از” کتاب مقدس” انتخاب شده است!!

درزمان رژيم سلطنتی محمدرضا شاه پهلوی که ايرانيان آزاديخواه ودمکرات از عملکرد رژيم ديکتاتوری حاکم رنج می بردند، برخی ازافراد و نيروهای سياسی “ ملی” همچنين با تاکيد برامر “ مذهب” بعنوان ارزش محوری هويت سياسی خود، بر مذهبی بودن دولت و حکومت اصرار می ورزيدند. اين افراد و نيروها که بعدأ برخی از آنها به نيروهای “ ملی ـ مذهبی” معروف شدند، چنين می پنداشتند،” نظام دمکراسی “ که در” جوامع مسيحی اروپا “ حاکم شده است، دمکراسی مسيحی می باشد ــ آنهم شايد بدين خاطر که در آن جوامع بخشی از روزهای تعطيلی و جشن ها، جنبه مذهبی دارند، از جمله جشن کريسمس، سالروز تولد حضرت عيسی (ع) ــ. آن نيروها هدف داشتند تا در ايران اسلامی،" نظام دمکراسی اسلامی” برقرارکنند. در حقيقت آن نيروها، همانطور که قبلا اشاره رفت، نقش بزرگ و محوری در استقرار نظام جمهوری اسلامی در ايران داشته اند. اصولا بدون کمک و همکاری آن جماعت، انقلاب ۱۳۵۷ در آن مقطع تاريخی نمی توانست پيروز گردد. امروز هم عده ای از آن نيرو ها از “ مردم سالاری دينی” صحبت می کنند، بدون اينکه ارزش های تشکيل دهنده اين “ مردم سالاری “ را دقيقأ برای مردم روشن کنند و تفاوت آنرا با دمکراسی حاکم بر کشورهای اروپا توضيح دهند؟! البته اين نيروهای مذهبی سياسی به اين مسئله و اصل توجه نمی کنند که تحقق نظام دمکراسی در هر کشوری در گروی يکسری تغيير و تحولات سياسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی می باشد و تا زمانيکه اين پيش فرضها در جوامع مسيحی متحقق نشده بود، برقراری نظام دمکراسی در آن جوامع امکان پذير نبود. از جمله، يکی از آن تغييرات و پيش فرض ها، برابر بودن حقوق شهروندان ـ صرفنظر از جنسيت، نژاد، قوميت، مذهب، مسلک، مقام و شغل... در مقابل” قانون” بود، آنهم با توجه به شرايطی که هيچکس و هيچ مقام دولتی و حتی مذهبی حق ويژه نداشته باشد. معيار حقوق شهروندان فقط بر پايه محترم شمردن “اصل فرديت “ و محترم شمردن کرامت و حرمت انسانی است و نه توجه به ايدئولوژی و مکتب معين و مخصوصی. پس تحقق نظام دمکراسی در هرکشوری صرفنظراز اينکه مردم آن جامعه دارای کدام مذهب و دين باشند،امر” جدائی مذهب از دولت “ و “ دنيوی “ شدن قوانين را ميطلبد. بعضی از اين افراد و گروه های مذهبی، پس ازاينکه “ روحانيت دولتی” حاکم بر جامعه، با سوء استفاده از مذهب شيعه، برای مردم ايران، بخصوص زنان و مردان صاحب انديشه و مسلک سياسی و اقليت های مذهبی، حتی خود اين نيروها (ملی ـ مذهبی) مشکلات و معضلات بوجود آوردند، تا حدودی باين مسئله پی برده اند که “ بدون جدائی مذهب از دولت “ و “ دنيوی “ شدن قوانين، برقراری دمکراسی در ايران امکان پذير نيست!!

 از سوی ديگر بخش بزرگی از ايرانيان ـ وابسته به طيف های مختلف سياسی ـ بغلط بر اين عقيده اند که گويا بر مبنی و موازين دين مسيحی می توان در جامعه “ نظام دمکراسی “ برقرار کرد، ولی با دين اسلام و مذهب شيعه تحقق چنان نظامی، ممکن نيست!! اين جماعت از اين فرض غلط به اين نتيجه غلط و انحرافی می رسند که مردم ايران برای برقراری نظام دمکراسی در ايران بايد بجای اسلام، دين ديگری را انتخاب کنند و يا لامذهب گردند! به اين نوع جماعت بايد ياد آوری نمود که اصولا هيچ يک از اديان و مذاهب، کوچکترين برتری در رابطه با نظام دمکراسی نسبت بيکديگر ندارند! در حقيقت چيزی که باعث شده است که در انظارعمومی چنين جلوه داده شود که دين مسيحی طرفدار نظام دمکراسی و آزادی است، اين چگونگی عملکرد اروپائيان مسيحی و تغيير و تحولاتی است که از دوران رنسانس (نوزائی) که بعدأ از طريق جنبش اصلاح دينی مارتين لوتر و رفرماسيون که از سوی شاهزادگان دوک نشنين بادن و زاکسن... حمايت شد و نظرات افرادی همچون کالوين، سباستيان کاستليو... که حکومت مذهبی پاپ را نفی کردند و روشنگری هائی که در طول تاريخ آن جوامع از سوی فلاسفه، انديشمندان و فعالين سياسی ـ اجتماعی از جمله رنه دکارت، جان لاک، ايمانوئل کانت، هگل، نيچه، منتسکيو، ولتر، روسو... انجام گرفت و در واقع انقلاب کبير فرانسه و جنگ های سی ساله مذهبی در اروپا...، تأثير بسزائی در آن روند و دگرگونيها داشتند. همگی آن فعل و انفعالات و اصلاحات، بخصوص روشنگريهای بعد از دوران نوزايش (رنسانس)، کمک کردند تا در جوامع سنتی اروپا تغييرات بزرگی در روابط حاکم برجامعه و رابطه انسانها با کليسا و روحانيت داده شود و در نتيجه ضربه بزرگی به ماهيت کاسبکارانه روحانيت کاتوليک و کليسای کاتوليک وارد شود، که سرانجام نه تنها “ جدا کردن حوزه مذهب از حوزه دولت “ را سبب شد، بلکه در روند آن مبارزات و روشنگريهای مستمر، دين و مذهب با جامعه مدنی نيزهمسو شد. با محترم شمردن حق تعيين سرنوشت مردم توسط خود مردم از طريق” قوانين زمينی و دنيوی “، قوانينی که از سوی نمايندگان ملت در مجالس شورايملی آن جوامع تصويب شدند، امکاناتی بوجود آمد تا مردم برای اداره کشور و انتخاب و تعيين هيئت حاکمه به وجود قيّم و وکيل و وصّی در امور سياسی، احتياج نداشته باشند!

 (در فصل هفددهم همين کتاب در صفحات ۱۵۰ تا ۱۵۲ در باره تفاوت روند تکاملی دولت مذهبی به دولت غير مذهبی در اروپا، که باعث بکار بردن واژه های “ سکولاريسم “ و لائيسيته “ شد، اشاره ی کوتاهی رفته است، علاو بر اين در همين فصل کتاب ـ فصل شانزدهم ـ در مبحث مربوط به “ راه مصدق “ در صفحات ۱۰۵ و ۱۰۹، در رابطه با چگونگی “ جدائی مذهب از دولت “ در جوامع اروپائی، توضيحاتی داده شده است.)
 

حواشی، توضيحات و مآخذ کتاب اول

۱۱۶ ـ مصدق، دکتر محمد، نطق در مجلس ۱۴.

۱۱۷ ـ مصدق، محمد، کتاب کاپيطولاسيون[ کاپيتولاسيون]. چون امکان دارد که به کتاب کاپيتولاسيون مصدق نتوان دست پيدا کرد، ياد آور می شود که آقای ايرج افشار متن آن کتاب را در مجموعه ای تحت عنوان " مصدق و مسائل حقوق و سياست " تجديد چاپ کرده است. در اين مجموعه نقل قول از صفحه ۶۲ می باشد.

۱۱۸ ـ همان مأخذ؛

۱۱۹ ـ همان مأخذ، صفحه ۶۵.

۱۲۰ ـ همان مأخذ؛

 ۱۲۱ ـ دکتر محمد مصدق، به نقل از کتاب معرفی و شناخت دکتر محمد مصدق، محمد جعفری قنواتی، چاپ اول، ۱۳۸۰، صفحه ۱۲۷. 

۱۲۲ ـ حجاريان، دکتر سعيد، مصدق، مسلم يا سکولار، به نقل از سايت اينترنتی سازمان سوسياليست های ايران، ستون برخورد عقايد و آراء.

www.tvpn.de/sa/sa218.pdf

http://www.emrooz.ws:81 مصدق؛ مسلم يا سکولار ــ سعيد حجاريان

 “ ۱ در بيست و پنجم خرداد ماه ۱۳۶۰ امام خمينی طی سخنانی گفتند: “اين در زمان آن بود كه اينها فخر می كردند به وجود او. آن هم مسلم نبود.” (روزنامه كيهان، ۲۶ خرداد ۶۰، ص ۳) سخنان امام، گرچه در آن به صراحت نامی نيامده اما، ناظر به دكتر محمد مصدق رهبر نهضت ملی ايران بود. می دانيم كه در اين روز جبهه ملی ايران درباره تصويب لايحه قصاص در قوه قضائيه جمهوری اسلامی اعلام راهپيمايی كرده بود و امام كه از اين اقدام آنان رضايت نداشت همان روز طی سخنانی گفتند “جبهه ملی از امروز محكوم به ارتداد است” و از نهضت آزادی خواستند تا حساب خود را از جبهه ملی جدا كند. چرا امام چنين كاری كرد؟ براساس چه ادله يا بينه ای مصدق غير مسلم خوانده شد؟ مصدق چهره ملی ايران است كه نامش به نيكی به يادگار مانده است. مصدق در نهضت ملی شدن صنعت نفت ايران قهرمان هم شد. او با وجود برخاستن از طبقه اشراف و خانواده قاجار، با وجود شاهزادگی و اشراف زادگی عملا شاه و طبقه اشراف را در ايران نمدمال كرد. برای خانواده محمدرضا بليت هواپيما گرفت و آنها را مجبور به تبعيدی ناخواسته كرد تا بدان جا كه شاه مجبور شد برای حفظ خود و نهاد سلطنت كودتا كند. فرجام كار مصدق هم چندين ماه زندان و سپس چند سال تبعيد بود تا سرانجام در تبعيد درگذشت. چنين چهره ای پس از مرگش بلافاصله به قهرمان ملی ايران تبديل شد.

مصدق نه فقط در ايران كه درمنطقه خاورميانه هم موقعيت قهرمانی ضد استعماری را از آن خود كرد. حتی شايد بتوان دامنه نفوذ او را به همه جهان سوم تعميم داد چنان كه می توان گفت جنبش عدم تعهد (حتی هم اكنون كه اثر وجودی اش را از دست داده) به نوعی به مصدق مديون است. مجله تايم نيم قرن پيش در كاريكاتوری يك مرد مصری را باطربوش (فينه)ی پاشاهای مصر ترسيم كرده بود كه مقابل شير بريتانيا قرار گرفته و دم شير را در دستش می چرخاند و رو به مصدق می گفت: كدام طرف بچرخانم، اين طرف يا آن طرف؟ اين كاريكاتور در واقع تلاش می كند نفوذ مصدق در خاورميانه را نشان دهد و بر اين نكته تاكيد كند كه در واقع اين مصدق است كه به مردم خاورميانه خط می دهد. البته ترديدی نيست كه جمال عبدالناصر در ملی كردن كانال سوئز از محمد مصدق الهام گرفته بود. همچنان كه سوكارنو در اندونزی از مصدق تاثير پذيرفته بود. بدين ترتيب می توان گفت مصدق نه فقط يك قهرمان ملی، كه چهره بين المللی است. چرا امام چنين موضعی درباره مصدق (ولو به اشاره) اتخاذ كردند؟

... الف _ امام در سخنرانی خود گفته اند: “اينها (جبهه ملی) يك سگی را نزديك مجلس، عينك بهش زدند اسمش را آيت الله گذاشتند. اين در زمان آن بود كه اينها فخر می كنند به وجود او آن هم مسلم نبود. من در آن روز در منزل يكی از علمای تهران بودم كه اين خبر را شنيدم كه سگی را عينك زدند و به اسم آيت الله توی خيابان ها می گردانند. من به آن آقا عرض كردم كه اين ديگر مخالفت با شخص نيست اين سيلی خواهد خورد و طولی نكشيد كه سيلی را خورد و اگر مانده بود و سيلی را بر اسلام می زد” (كيهان، همان)

سخن امام (همان گونه كه ايشان هم بر آن تكيه دارند) به نقل از مخبرين است. يعنی فتوای امام براساس اين عرف شكل گرفته است. اگر آن عرف را (و نه فتوای امام) موضوع بررسی خود قرار دهيم می توانيم بگوييم اولا معلوم نيست اين كار مصدق باشد. ثانيا معلوم نيست كار جبهه ملی باشد و ثالثا احتمال بسيار می رود كه كار دربار باشد تا روابط دو رهبر نهضت ملی (مصدق و كاشانی) به هم بخورد. می دانيم كه ركن دوم ارتش و شبكه ای از افراد تحت مديريت برادران رشيديان و نيز تحت حمايت انگليسی ها در مقطع نهضت ملی برای ايجاد جنگ روانی به وجود آمده بود. از سوی ديگر و به عنوان فرض چهارم اين احتمال وجود دارد كه به غير از برادران رشيديان (كه از وابستگان دربار بودند) چنين اقداماتی كار حزب توده باشد. مرحوم آيت الله طالقانی از جايی خبر داده است كه شب تا صبح عده ای از قول مصدق و جبهه ملی عليه كاشانی جعل اعلاميه می كردند و اين عده از وابستگان حزب توده بوده اند.

ب _ احتمال دوم اين كه امام به اين نكته توجه كردند كه دكتر محمد مصدق در پايان نامه دكترای حقوق خويش در بحث وصيت در اسلام سهم الارث زن و مرد را يكی دانسته است. گرچه ممكن است چنين اتفاقی (همانند برابر اعلام كردن ديه مسلم و زمی) در نهادی از جنس مجمع تشخيص مصلحت نظام جمهوری اسلامی رخ دهد، بديهی است كه كار منسوب به مصدق در زمان خود بدعت آلود جلوه می كرد. به همين دليل من در سفری به سوئيس (سال ۱۳۶۵) كه به شهر نوشاتل رفته بودم تا در اجلاس سالانه آكادمی توسعه سوئيس شركت كنم ترجيح دادم سری هم به دانشكده محل تحصيل مصدق بزنم. مصدق در دانشكده حقوق اين شهر درس خوانده بود و پايان نامه اش نيز در كتابخانه آن دانشكده موجود است. پايان نامه را پيدا كردم. اما چون به زبان فارسی يا انگليسی نبود نتوانستم بخوانم. با وجود اين در سال ۱۳۷۷ اين پايان نامه ترجمه و منتشر شده است (وصيت در حقوق اسلامی شيعه، ترجمه علی محمد طباطبايی، انتشارات زرياب) اما هيچ نشانی از اينكه مصدق سهم الارث را يكسان گرفته در آن وجود ندارد. بلكه مصدق رسما از فقه اسلامی و احكام آن در اين كتاب دفاع كرده است.

ج _ احتمال سوم آن است كه بگوييم مصدق به فرائض دينی مقيد نبوده است. چنان كه عكس مصدق را در حال بوسيدن دست ثريا منتشر كردند تا بگويند او دست زن اجنبيه را بوسيده است. چنين اعمالی حتی اگر واقعی باشد (كه در مورد مصدق با توجه به مشی اصلاح طلبانه وی و سياست گام به گام او درباره دربار بعيد نيست) سبب مسلم نبودن مصدق نمی شود. در واقع عدم تقيد به فرائض دينی سبب رمی به ارتداد نمی شود. مصدق می تواند مسلم باشد اما معصيت هم از او سرزند. معصيت البته امری است كه با كيفر خداوند در جهان آخرت مواجه می شود اما مسلمانی را از كسی سلب نمی كند. مگر آنكه منكر خدا و رسول شود مصدق در برخورد با دربار به ظاهر طبق پروتكل عمل می كرد اما در باطن كار خودش را می كرد و آدمی سرسخت و يك دنده و حتی به قول عده ای لجوج بود به گونه ای كه برخی اصرار او بر سر عدم عقد قرارداد نفت با انگليس را سبب سرنگونی اش می دانند.

گذشته از اين سه احتمال، اما نشانه هايی وجود دارد كه موارد معصيت او را كاملا پوشش می دهد و آن اعمال صالحه ای است كه او انجام داده و گويای مسلمانی اوست: مصدق خيرات و مبرات انجام می داده و موقوفاتی از او باقی مانده است. مانند بيمارستان نجميه (كه به نام مادر دكتر مصدق است). مصدق همچنين اهل خمس و زكات بوده و آداب شرعی را رعايت می كرده است.۱ می توان گفت مصدق با كاشانی اختلافات سياسی داشت كه در يك سر آن يك روحانی و در سر ديگرش يك مكلا قرار داشت اما نمی توان مصدق را مسلم ندانست چرا كه مصدق صريحا اقرار به شهادتين داشته و در دادگاه گفته است: “من مسلمانم، خانواده ام مسلمان، پدر و مادرم مسلمان، من ايرانی، مسلمانم عليه هر چه كه ايرانيت و اسلاميت ما را تهديد می كند تا زنده هستم مبارزه می نمايم... حضرت سيدالشهدا فرموده چون در هر حال مرد بايد بميرد همان به كه مردانه با شمشير كشته شود...”

۴ اما مصدق چگونه مسلمی بود؟ من برای پاسخ دادن به اين سئوال، پرسش ديگری را مطرح می كنم و آن اين است كه آيا می توان هم لائيك۲ بود و هم مسلم؟ آيا می توان هم سكولار بود و هم مسلم؟ “سكولار مسلم” چگونه تركيبی است و چه معنايی دارد؟ به نظر من “سكولار مسلم” كسی است كه عرصه سياست را از سپهر دين جدا می كند. دين را متعلق به حوزه خصوصی می داند و سياست را از آن سپهر همگانی می شمارد. سياست در چنين نگاهی به عرف عام می پردازد و دين به عرف خاص در سياست خرد جمعی تصميم می گيرد و در دين خرد شخصی. دين، شرع است و شرع عرف خاص اما سياست عرف عام است. مصدق اين چنين اعتقادی داشت و در نتيجه “سكولار مسلم” بود يعنی هم مسلم بود هم سكولار. همچنان كه مرحوم بازرگان هم در اواخر عمر (هنگامی كه خطابه خدا و آخرت هدف بعثت انبيا را ايراد كرد) “سكولار مسلم” بود. يعنی در حوزه خصوصی مسلم بود و در حوزه عمومی سكولار. چنين فردی خمس و زكات می پردازد، سينه زنی و زيارت می كند، نماز می خواند اما سكولار هم هست. همچون مردم آمريكا كه مؤمن ترين مردم غرب هستند اما سكولار هم هستند. مصدق مصداق مسلم سكولار بود. اهل ميخواری نبود نماز می خواند و روزه می گرفت و حج می رفت اما دين را در سياست دخالت نمی داد. نمی گفت در مدارس حتما بايد اعمال دينی ادا شود، افرادی كه اعتقاد دينی ندارند حق شهروندی (مانند انتخاب شدن) ندارند. دين از نگاه يك “مسلم سكولار” متعلق به عرصه خصوصی است مانند غذا، مانند ذائقه.

مسلم سكولار در جهان واقع نمونه های قابل توجهی دارد. سياستمداران ترك مانند رجب طيب اردوغان و نجم الدين اربكان مسلم سكولار هستند كه در سياست و عمل سياسی كماليست هستند اما در مذهب و عمل مذهبی مؤمن. مسلم سكولار با روشنفكر دينی هم تفاوت می كند چرا كه روشنفكر دينی می كوشد جامعه و سياست را دينی كند اما مسلم سكولار چنين تلاشی را در دستور كار ندارد. بازرگان اول روشنفكر دينی بود اما سرانجام مسلم سكولار شد در حالی كه مصدق از اول مسلم سكولار بود. مسلم سكولار در واقع تلاش می كند “برای اين كه سكولار نشويم، سكولار شود.” در اين جمله سكولار اول و سكولار دوم تفاوت دارند. سكولاريسم در معنا و واژه اول خود همان گيتيانه شدن است اما سكولاريسم در معنا و واژه دوم “افتراق ساختاری بين نهاد دين و نهاد دولت” را مورد توجه قرار می دهد. بنابراين بهتر است اين جمله را اين گونه بنويسم كه: “برای اين كه قدسيت زدايی از دين صورت نگيرد بايد ميان نهاد دين و نهاد دولت افتراقی ساختاری صورت گيرد.” مسلم سكولار اعتقاد دارد ادغام اين دو نهاد همان ابزار شدن دين در دست قدرت مداران است. در نتيجه دين از بين می رود و بايد برای حفظ دين آن را از دولت جدا كرد.

اين همان حرفی است كه مرحوم آخوند خراسانی بر آن تأكيد می كرد. ايشان چون در پی نجات دين بود از اين مسئله دفاع می کرد....”

۱۲۳ ـ قائم مقام، دکتر محسن، نگاهی به نوشته آقای حجاريان ـ مصدق نا مسلمان يا مصدق تحصيل کرده، به نقل ازسايت سازمان سوسياليست های ايران و سايت جبهه ملی ايران ـ برونمرز ـ شاحه آمريکا.

www.tvpn.de/sa/sa-249.pdf

 
“... آقای حجاريان نقل قولی از "امام" آورده‌اند كه "اينها ‌(جبهه ملی) يك سگی را در نزديكی مجلس، عينك پهن زدند اسمش را آيت الله گذاشتند. و ميافزايند كه " اين در زمان آن بود كه اين‌ها فخر می‌كنند به وجود او آنهم مسلم نبود..... "
اولاً داستان سگ سياه با عينك سياه را من و بسيای ديگر از دوستان هم سن و سال من خوب بخاطر داريم ولی اين بلافاصله بعد از پيروزی قيام ملی سی‌ام تير ماه ٣١ به پشتيبانی از حكومت ملی دكتر مصدق بود و مردم سگی را با عينك سياه ‌(چون قوام السلطنه كه مردم عليه دولت او قيام كرده بودند هميشه عينك سياهی بر چشم داشت) روی گاری نشانده بودن و در خيابانهای حوالی مجلس ميچرخاندند و دست ميزدند و شادی ميكردند و ميخواندند: قوام فراری شده، سوار گاری شده، سگ شكاری شده. اين اولين بار نيست كه آقای خمينی وقايع تاريخی را با لباسی كه خود به آن پوشانده بود حكايت ميكند. دوستان كنفذراسيونی ما كه در زمان آقامت آقای خمينی در نيوشاتل بديدار او رفته بودند از صحبت‌های او نقل ميكردند كه از كنفرانس تهران و حضور استالين در تهران يادی كرده بود و اينكه استالين گاوی را برای خود با هواپيما از روسيه به تهران آوده بود تا از شيرش استفاده كند. عوض كردن جای " گاندی و شير بزش" با " استالين و شير گاوش!"!
در دوران نهضت ملی در جبهه ملی ايران بيش از هر سازمانی مراجع بزرگ مذهبی حضور داشتند و حتی بعذ از خروج آقای كاشانی از نهضت ملی وضع چنين بود و لذا با جامعه آنزمان كه بر عكس اين زمان دين و مذهب مورد احترام بود چنين كاری بی‌دليل بود. و من از خاطره دوستان قديمی ملی و ملی مذهب كمك گرفتم و هيج كس اين شكل واقعه‌ای كه آقای خمينی كشيده بود را درخاطر نداشت.
اصولاً مردم كوچه و خيابان از اين نوع برنامه‌های نمايشی بعنوان نشان دادن نهايت تنفرشان بشخص و يا امری استفاده ميكردند. نمايشات عمر كشون و روضه عمر، كه دومی در مجالس خانمهای مسلمان انجام ميشد و در آن مجلس، كه بدون حضور مردها برگزار ميگرديد، خانمها خود را آرايش بيش از معمول، كه علامت شادی ايشان بود ميكردند، لباس سرخ بعنوان شادی در عزای عمر می‌ پوشيدند، و سپس خانمی روضه خوانی ميكرد و سخنان شوخی آميز و همراه توهين بسيار عليه عمر ميگفت و باز بعنوان تفريح آميخته به توهين از مهمانان با ذرت بو داده فراوان در مجلس پذيرائی ميكردند. و يا آثش زدن آدمك پارچه‌ای بعنوان عمر در خيابان و شادی كردن در كنار آن ياد آور نوع تفريحات مردم در نشان دادن تنفر ايشان است و "سگ با عينك سياه" در نقش قوام هم از همين نمايشات بود تا توهين جبهه ملی و يا دكتر مصدق به علمای مذهبی، با حضور آنهمه آيت الله در داخل جبهه ملی ايران!

... در مسلمان بودن دكتر مصدق ترديدی نيست. مصدق در وصيت نامه خصوصی خود پس از آنكه تقاضا می‌نمايد كه او را در مزار شهدای سی‌ام تير بخاك بسپرند و بعضی مطالب ديگر در مورد دارائيش می‌نويسد " و هرچه باقی ماند برای نماز و روزه و حج در نهايت بكار برند". خانم ضياء السلطنه، همسر دكتر مصدق دختر ميرزا ابوالقاسم امام جمعه، امام جمعه تهران [ ميرزا ابوالقاسم امام جمعه تهران برادر ضياء السلطنه بود و نه پدراو. ميرزاابوالقاسم و ضياء السلطنه هر دو از فرزندان حاج سيد زين العابدين خاتون آبادی ـ ظهير الاسلام، امام جمعه تهران بودند ـ به شجره نامه خانم ضياء السلطنه در صفحه ۴۸ همين کتاب مراجعه کنيد. ـ منصور بيات زاده]، و مادرش خواهر فرمانفرما و نوه عباس ميرزا نايب السلطنه بود. ايشان همراه همسر قوام السلطنه و بسياری از زنان طبقات بالای جامعه آن زمان، در مجالس مذهبی خانمها كه در تهران برقرار بود و " مجلس درس" خوانده ميشد، و در كنار آن بسياری زنان از طبقات عادی جامعه، نظير مادر من، نيز در آن شركت داشتند، حضور و فعاليت داشت. اين مجالس بر پايه تعليمات مذهبی كه از سوی زنان معلم، در آن زمان خانم مستعان، از زنان مدير و با كفايت زمان خود، انجام ميگرفت استوار بود. و حضور زنان از طبقات بالا در آن همراه امكانات بسيار مالی ايشان، انجام كار‌های وسيع خيريه گروه را ممكن ميساخت. در جامعه ايران كارهای خيريه، بدليل عدم اعتماد به حكومت مركزی معمولاً شكل دينی داشت. و در اين زمينه خانم ضياالسلطنه بسيار فعال و بسيار خانم نيكوكاری بود. آقای دكتر مصدق هم خود و هم خانواده‌اش از جمله مادرش خانم نجم السلطنه صاحب موقوفات بيمارستان نجميه، همگی بحكم دوران خود، وابستگی و علائق محكم مذهبی داشتند. و در مورد دكتر مصدق چون دليل ديگری عليه او نداشتند داستان كهنه و بی‌اساس بی‌دينی او را همواره نو نگاه ميداشتند و تز او را كه بزبان فرانسه بود و كسی هم آنرا نخوانده بود بعنوان مدرك معرفی ميكردند. و برای يك رهبر سياسی آنهم در مملكتی با مردمانی در آن دوران با اعتقادات سخت مذهبی، اتهام بی‌دينی بسيار خطرناك بود. آنهم دين اسلام كه ارتداد جرم سنگينی دارد. و جرم واهی ارتداد او برای نهضت ملی ايران كه او در رهبری‌اش قرار داشت نيز بسيار گران تمام ميشد. بدون جهت نبود كه هميشه او را مورد اين اتهام قرار می‌دادند. بطور مثال، بر اين رويه اين اتهام در هنگام محاكمه‌اش بعد از ٢٨ مرداد بيش از هر وقت ديگری در جرائد بچشم ميخورد. و دادستان ارتش سپهبد آزموده، كسی كه مصدق جز " آن مرد " او را خطاب نكرد، مكرر بی‌دينی مصدق را در دادگاه عنوان ميكرد. و مصدق نيز آگاهانه و بمورد، عكس العمل‌های شديدی باو نشان داد و در دادگاه اعلام كرد كه برنامه‌ای ساخته‌اند كه او را بجرم بی‌دينی بكشند.

 مصدق و كاشاني
باز در مطالع مصدق و مذهب مطالعه روابط او با كاشانی مورد پيدا می‌نمايد.
مصدق جامعه ايران را نيكو شناحته بود. جوان ميهن دوستی كه بسيار جلوتر از همگنان خود در اروپای پايه گذار دمكراسی، مدتها زندگی و تحصيل نموده و آزادی و دمكراسی را عميقاً درك كرده بود. و زندگی بعدی او بخصوص دوران زمامداريش، بهترين شاهد بر اين گفتار می‌تواند باشد. او برای استقرار دمكراسی در ايران كمر همت بسته بود.

انتخاب آيت‌الله كاشاتی برای همگامی در رهبری نهضت ملی يك انتخاب درست در زمان خود بود. كاشانی علم مخالفت با انگليس را بر دوش داشت و تازه از زندان انكليس رها شده بود. و در عين حال يك رهبر مذهبی بود. و در عمل نشان داده شد كه حضور او در آغاز كار، با نفوذ فراوانش در ميان بازار و كسبه و جوانان مسلمان، بسيار برای نضج نهضت ملی ايران ارزنده بود.
كاشانی هم در ابتدا با وجود اعتقادات دينی و پشتيبانی از گروههای افراطی مذهبی نظير فدائيان اسلام و يا سازمانهائی نظير " مجمع مسلمانان مجاهد " برهبری شمس قنات آبادی و نقش رهبری و الهامبخش برای ايشان، سياستش در نهضت ملی همواره در اعثدال بود. زنده ياد دكتر حسين فاطمی در مقام وزير خارجه حكومت ملی با انتشار بخشنامه‌ای رای دولث به تعطيل " لانه‌های جاسوسی”، اشاره به كنسولگريهای دولت انگليس و سپس بستن سفارت انگيس را ابلاغ داشت. و البته همين شهامت بقيمت اعدام او بعد از ٢٨ مرداد تمام كرديد. در اين زمان فدائيان اسلام، كه ابتدا نظير ساير احزاب مخالف، مانند سومكا، برای كسب وجهه ملی، فعاليت سياسی خود را بطرفداری از حكومت مصدق آغاز می‌نمودند، به بهانه آنكه مصدق به درحواست آنها دائر به بستن " رسومات " (اداره مربوط به حقوق و عوارض مشروبات الكلی)، بستن مشروب فروشی‌های شهر، حجاب احباری برای زنان، اخراج زنان از كار‌های دولتی و برقراری قوانين شرعی توجهی نكرده است، سر مخالفت با دولت مصدق را باز كردند و از جمله بر روی خانمهای باصطلاح آن دوران " بی‌حجاب " در داخل بازار اسيد پاشيدند. عكس رهبر اين گروه، نواب صفوی، در دوران پس از انقلاب همواره بالای سر آقای خمينی در هنگام صحبت‌هايش در تلويزيون نصب بود. آقای كاشانی شديداً و صريحاً با اين رفتار مخالفت نمود و اظهار داشت كه زمان برای اين كار خيلی زود است و بايد پيگير مبارزه با انگليس بود. و لذا در مقابل فدائيان اسلام بشدت به پشتيبانی از دكتر مصدق پرداخت و افراطی‌های مذهبی را تنها گذارد. هرچند او جلوتر فتوای قتل رزم آرا را بآنها داده بود و با خليل طهماسبی، كه به قتل رزم آرا اعتراف كرده بود، در حال بوسيدن و نوازش سرش، عكس گرفت، كاری كه دكتر مصدق مشخصاً امتناع كرد و خليل طهماسبی را حتی برای ديدار نپذيرفت. اقدامی كه من در آنزمان، در نوجوانی، سردر نمی ‌آوردم كه چطور مصدق خليل طهماسبی را بحضور نپذيرفت؟ در حاليكه مردم همراه احساسات شديد از قتل رزم آرا شادی ميكردند و اقدام مجلس به تصويب " مهدور الدم" بودن رزم آرا، ‌(چيزی شبيه مفسد فی الارض) كه زير نفوذ سياسی كاشانی صورت گرفته بود، را تاًئيد ميكردند. بعد‌ها در سازمانهای سياسی آموختم كه مصدق ميخواهد حكومت قانون را مستقر كند كه ربطی به ترور فردی ندارد. ـ كاشانی با وجود اين سوابق سياسی مذهبی با قدرت جلوی اسيدپاشی فدائيان اسلام، كه – همزمان با بستن كنسولگريهای انگليس صورت می‌پذيرفت را گرفت و احساسات مردم را در جهت صحيح مبارزه با استعمار انگليس كشاند. با اين شرح می‌بنيم كه انتخاب كاشانی برای همكاری از سوی مصدق رنگ مذهبی نداشت. چه هنگامی كه كاشانی از مبارزه همگام با مصدق جدا شد مردم و اكثريت مذهبی‌های نهضت ملی او را رها كردند و در صحنه سياسی تنهايش گذاردند. وانتساب ضداسلامی بودن‌ مصدق، درمبازره با كاشانی و طرفدارانش مؤثر واقع نگرديد.... “.
محسن قائم مقام _ نيو يورك ـ  ۲۳ ماه مه ٢٠٠٤

ـ آدرس سايت جبهه ملی ايران ـ برونمرز

www.jebhemelli.net

۱۲۴ ـ آيت الله سيد محمود طالقانی، به نقل از کتاب معرفی و شناخت دکتر محمد مصدق، محمد جعفری قنواتی، چاپ اول، ۱۳۸۰، صفحات ۶۳۱ تا ۶۳۴، نشر قطره.

۱۲۵ ـ شاه حسينی، حسين، گفتگو در باره شانزدهم آذر، قلب تپنده جنبش دانشجوئی، با “ چشم انداز “، نقل از سايت ميثمی.

http://www.meisami.com/ch17/6-11.htm

 شاه حسينی، که يکی از فعالان و کوشندگان نهضت ملی ايران و رهروان صادق دکتر مصدق می باشد، بعنوان يکی از شاهدان تاريخ معاصر در گفتگو با “چشم انداز” به نقش آيت الله زنجانی در تشکيل نهضت مقاومت ملی بعد از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ اشاره می کند و می گويد:

“همان‌طور كه مستحضريد, من عضو كميته‌ی نهضت مقاومت ملي, در خدمت حضرت آيت‌الله زنجانی بودم و اين موجب شده بود كه در مسير جريانات قرار بگيرم. كميته‌ی نهضت مقاومت ملی اولين دسته‌ای بود كه بعد از كودتای ۲۸ مرداد تشكيل شد و ادامه‌دهنده‌ی راه, انگيزه‌ها و زنده‌نگه‌داشتن تفكر دكترمصدق بود. اين‌كه در راستای كسب آزادی‌هايی كه دكترمصدق به آن معتقد بود, ضرورت داشت برای مردم اين مملكت و برای نجات ميهن از دست استعمار و استبداد تلاش كند...”.

شاه حسينی در آن گفتگو همچنين ازهمسوئی و حمايت عده ای از روحانيون آن زمان تهران از سياست های اتخاذ شده از سوي” نهضت مقاومت ملی ايران “ در اعتراض به سياست دولت کودتای زاهدی در گشايش مجدد سفارت انگليس اشاره نموده و اظهار داشته است:

“... قرار بود سفارت انگليس قبل از شانزدهم آذر بازگشايی شود. ولی بعداً متوقف شد و بعد از شانزدهم آذر, دستور بازشدن آن را دادند و "ديويس رايت" كاردار سفارت قرار بود به ايران برگردد. نهضت مقاومت ملی درباره‌ی بازگشايی سفارت انگليس اعلاميه شديد‌اللحنی داد. بازار, درپی زندانی و تبعيدشدن اكثريت شخصيت‌های آن, دوباره توسط عده‌ای از دانشجويان و بازاريان تعطيل شد و اين‌گونه اعتراض خود را به مردم ايران و جهان رساندند. در آن روز آقاسيد مهدی حاج‌قوام كه از وعاظ معروف و از انديشمندان عارف و عضو جامعه‌ی علمی تهران بود, در محل "چهارسوق بزرگ بازار تهران" روی چهارپايه منبر رفت كه عده‌ای از روحانيون نظير آقاسيد صادق رضوی پسر آقا ميرزا سيدعلی رضوی قمي,‌ شيخ باقر نهاوندی و صدر بلاغی نيز در آنجا حضور داشتند. البته رأس اين مطلب و شاه بيت آن, ورود نيكسون به ايران بود. او به استناد يكی از آيات قرآن گفت: "اختيارتان را به دست اجنبی و ساير اديان ندهيد. آنها به هيچ‌وجه نمی‌توانند با شما ارتباط دوستانه داشته باشند. آنها منافع شما را به خطر می‌اندازند." بعد از سخنراني, همان روز بازار تعطيل شد و خود من از كسانی بودم كه پای همان چهارپايه ايستاده بودم و پليس هم از طرف چهارسوق كوچك و هم از طرف بازار آهنگرها حمله كردند و آقاسيدمهدی حاج قوام و پسر آقاسيد صادق رضوی را دستگير كردند. آن دو را به زندان مهرآباد بردند, زيرا در زندان‌های ديگر جا نبود. در آن روز تمام بازارهای مرتبط با چهارسوق بزرگ نظير بازار آهنگرها و بازار نجارها, به تعطيلی كشيده شد و اعتراضی هم به تجديد رابطه با انگلستان انجام گرفت...”.

۱۲۶ ـ حجازی، دکتر مسعود، رويدادها و داوری ۱۳۳۹ ـ ۱۳۲۹، خاطرات مسعود حجازی. چاپ اول، تابستان ۱۳۷۵، انتشارات نيلوفر، فصل هشتم: فعاليت در نهضت مقاومت ملی.

دکتر مسعود حجازی در اين فصل از کتاب خاطرات خود به فعاليت های نهضت مقاومت ملی به رهبری آيت الله زنجانی اشاره کرده است و در صفحه ۲۰۴ آن کتاب در باره چگونگی انتشار نشريه “ راه مصدق “، ارگان نهضت مقاومت ملی مطالبی به نگارش درآورده است.او در صفحه ۲۰۸ آن کتاب نوشته است:

“ علاوه بر نشريه “راه مصدق” کوششهايی نيز از طرف بعضی مسئولان نهضت مقاومت ملی برای انتشار نشريات ديگر به عمل آمد که از آن جمله می توان به نشريات “ مکتب مصدق “ و “ نهضت مصدق” اشاره کرد...

...خط مشی نهضت مقاومت ملی ادامه خط مشی و راه نهضت ملی ايران بود که به وسيله دکتر مصدق اعلام و رهبری شده بود.

اينکه نشريات نهضت مقاومت ملی به نامهای “ مکتب مصدق” و يا “ نهضت مصدق “ و يا “ راه مصدق “ انتشار می يافت اين عناوين همه واقعی بودند و مصداق خارجی طرز تفکر و هدفهايی بشمار می رفتند که عملا و رسمأ به عنوان خط مشی و هدفهای نهضت مقاومت ملی اعلام شده و در باره آن تبليغ می شد...”.

۱۲۷ ـ دفاعيات خسرو گلسرخی در دادگاه نظامی شاه، بهمن ماه ۱۳۵۲

۱۲۸ ـ وثيق، شيدان: اعاده حيثيت از لائيسيته، لائيسيته چيست؟ نقدی بر نظريه پردازی های ايرانی در باره “ لائيسيته” و “ سکولاريسم “، نشر اختران، ۱۳۸۴.

۱۲۹ ـ به نقل از مصوبه سيزدهمين کنگره کنفدراسيون جهانی محصلين و دانشجويان ايرانی. نگارنده (منصور بيات زاده) در آن کنگره، بعنوان دبير انتشارات و تبليغات کنفدراسيون جهانی انتخاب شدم.

۱۳۰ ـ بيات زاده، دکتر منصور در نوشته ای تحت عنوان:

“ در نقد مردم سالاری دينی و نظرات آقايان سيد محمد خاتمی و دکتر ابراهيم يزدی “ در شهريور ۱۳۸۲، در باره گفتار آقای سيد محمد خاتمی مبنی بر:” " سکولاريسم در غرب به معنی غير دينی بودن حکومت هاست، اما تلقی شرق از سکولاريسم دين ستيزی است."، نوشت:

“ چرا وبچه دليلی آقای سيد محمد خاتمی بر اين نطرند که يک واژه سياسی جهان شمول همچون " سکولاريسم " بايد مابين طرفداران دو " دين " که هر دوی اين اديان مبلغ " توحيد " و " يکتا پرستی " هستند، دارای دو معنای کاملا متضاد باشد؟

چرا و بچه دليل اروپائيان مسيحی طرفدار" سکولاريسم"، " دين ستيز" نيستند، ولی ايرانيان مسلمان طرفدار" سکولاريسم" بايد " دين ستيز" شناخته شوند؟

آيا اين " مسيحيت " هست که سبب شده است و کمک کرده است تا مردم " غرب " بطور آزاد و بدون دخالت و " قيموميت " مقامات مذهبی بر سرنوشت خود حاکم باشند، ولی د ر " شرق "، بنا بر برداشت و تفسير و عملکرد " روحانيت شيعه "، بخصوص روحانيت دولتی ايران "، " اسلام " (دين بيش از يک مليارد انسان)، مخالف " آزادی " و طرفدار " قيموميت " و " استبداد " هست و علاوه براين " روحانيت شيعه " مخالف " جدائی دين از حکومت و دولت " می باشد، اين خصوصيات کمک کرده اند تا " تلقی شرق از سکولاريسم، دين ستيزی “ باشد؟

  www.ois-iran.com/pdf146.pdf

www.ois-iran.com/pdf147.pdf

www.ois-iran.com/pdf148.pdf

 همچنين در نوشته ی «تأملی بر نظرات آقای دکتر ابراهيم يزدی در مورد مهمترين وظيفه « يک نوگرا» و « دمکراسی دينی »  در همان سايت سازمان سوسياليست های ايران ـ سوسياليست های مصدقی ـ، بقلم دکتر منصور بيات زاده 

www.ois-iran.com/pdf163.pdf

ـ بيات زاده، دکتر منصور، حذف مذهب از کجا؟ از نهاد دولت و يا جامعه!؟

سايت سازمان سوسياليست های ايران ـ سوسياليست های مصدقی ـ

www.ois-iran.com/pdf152.pdf

 ١٣١ ـ ژان ـ فابی يان اشپيتس ، استاد فلسفه سياسی در دانشگاه سوربن ، پاريس ، نقدی بر رساله مدارای دينی ، جان لاک ، ترجمه کاظم رنجبر. به نقل از سايت عصرنو،

http://www.asre-nou.net/1384/mehr/27/m-jaygahe-din-fasle3-1.html

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

در همين رابطه

«دکتر محمد مصدق و راه مصدق»، بقلم دکتر منصور بيات زاده

http://www.rahe-mossadegh.ois-iran.com