پیشگیری از بیماری‌ها قبل از بروز علائم آنها
پیشرفت‌های عرصه پزشکی در دهه‌های اخیر این باور را در جامعه پزشکی به‌وجود آورده که دیگر پزشکی سنتی به‌تنهایی قادر به پاسخ‌گویی به درمانهای نوین نیست.
البته نباید مفهوم پزشکی سنتی را با طب سنتی یکسان گرفت بلکه منظور روش‌های معمول پزشکی پیش از ورود فناوری‌های نوین به این عرصه است.
ورود فناوری‌های نوین در عرصه پزشکی، تفکر سیستمیک آینده‌نگر و تغییر نگاه سنتی در این حوزه را به‌دنبال داشت که حاصل آن پیدایش «پزشکی آینده‌نگر» به‌عنوان یکی از رویکردهای اساسی پزشکی عصر حاضر است.
از سوی دیگر با توجه به پیشرفت‌های علم پزشکی به‌ویژه «پزشکی مولکولی» در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه‌یافته دنیا، متخصصان علوم آزمایشگاهی در تلاش هستند تا با هدف ارائه درمانهای مدرن و مولکولی، تشخیص‌های مولکولی را نیز به شیوه‌ای هماهنگ و منسجم انجام دهند؛ شیوه‌ای که جای آن تاکنون در کشور ما خالی بوده است و یکی از اهداف «سومین کنگره فناوری‌های نوین آزمایشگاهی» (که با عنوان «پزشکی آینده‌نگر» برگزار شد) توجه به این رویکرد بوده است.
اهمیت روش‌ها و فناوری‌های مولکولی در تشخیص بیماری‌ها بیشتر حوزه پیش‌آگهی و جلوگیری از عود بیماری‌هاست تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا سال٢٠٣٠ میلادی جایگاه پزشکی مولکولی در تشخیص بیماری‌ها به ٨٠ درصد برسد. درواقع محققان و مسئولان سلامت در سراسر دنیا به سمت تشخیص مکانیسم‌های بیماری‌ها در حرکتند. کشف «بایومارکر»ها با استفاده از تکنولوژی‌هایی از قبیل ژنومیکس، پروتئومیکس و... نیز کمک‌های زیادی به پیمودن این مسیر کرده است.
از دیگر موارد اهمیت فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، کاربرد آن در «پزشکی پیشگیرانه» است. به‌عبارتی با توجه به اینکه آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، تصویربرداری و مراکز تشخیصی پاراکلینیکی در پزشکی پیشگیرانه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، هم‌اینک توجه دنیا به سمت این حوزه پزشکی با استفاده از آزمایشگاه‌ها جلب شده است. همچنین به‌کارگیری تکنیک‌های نوین در پزشکی ترمیمی، بهسازی مجدد بافت‌ها، کاربرد روش‌های جدید مخلوط پروتئین در کشف بایومارکرهای جدید (منظم‌سازی آشوب‌های داخلی بدن) و رسیدن به هدف پیشگیری قبل از بروز علائم بیماری‌ها از جمله کاربردهای فناوری‌های نوین در رشته علوم آزمایشگاهی است که به چند نمونه از کاربردهای این فناوری‌ها اشاره می‌شود:
البته نباید مفهوم پزشکی سنتی را با طب سنتی یکسان گرفت بلکه منظور روش‌های معمول پزشکی پیش از ورود فناوری‌های نوین به این عرصه است.
ورود فناوری‌های نوین در عرصه پزشکی، تفکر سیستمیک آینده‌نگر و تغییر نگاه سنتی در این حوزه را به‌دنبال داشت که حاصل آن پیدایش «پزشکی آینده‌نگر» به‌عنوان یکی از رویکردهای اساسی پزشکی عصر حاضر است.
از سوی دیگر با توجه به پیشرفت‌های علم پزشکی به‌ویژه «پزشکی مولکولی» در سال‌های اخیر در کشورهای توسعه‌یافته دنیا، متخصصان علوم آزمایشگاهی در تلاش هستند تا با هدف ارائه درمانهای مدرن و مولکولی، تشخیص‌های مولکولی را نیز به شیوه‌ای هماهنگ و منسجم انجام دهند؛ شیوه‌ای که جای آن تاکنون در کشور ما خالی بوده است و یکی از اهداف «سومین کنگره فناوری‌های نوین آزمایشگاهی» (که با عنوان «پزشکی آینده‌نگر» برگزار شد) توجه به این رویکرد بوده است.
اهمیت روش‌ها و فناوری‌های مولکولی در تشخیص بیماری‌ها بیشتر حوزه پیش‌آگهی و جلوگیری از عود بیماری‌هاست تا جایی که پیش‌بینی می‌شود تا سال٢٠٣٠ میلادی جایگاه پزشکی مولکولی در تشخیص بیماری‌ها به ٨٠ درصد برسد. درواقع محققان و مسئولان سلامت در سراسر دنیا به سمت تشخیص مکانیسم‌های بیماری‌ها در حرکتند. کشف «بایومارکر»ها با استفاده از تکنولوژی‌هایی از قبیل ژنومیکس، پروتئومیکس و... نیز کمک‌های زیادی به پیمودن این مسیر کرده است.
از دیگر موارد اهمیت فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، کاربرد آن در «پزشکی پیشگیرانه» است. به‌عبارتی با توجه به اینکه آزمایشگاه‌های تشخیص طبی، تصویربرداری و مراکز تشخیصی پاراکلینیکی در پزشکی پیشگیرانه از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند، هم‌اینک توجه دنیا به سمت این حوزه پزشکی با استفاده از آزمایشگاه‌ها جلب شده است. همچنین به‌کارگیری تکنیک‌های نوین در پزشکی ترمیمی، بهسازی مجدد بافت‌ها، کاربرد روش‌های جدید مخلوط پروتئین در کشف بایومارکرهای جدید (منظم‌سازی آشوب‌های داخلی بدن) و رسیدن به هدف پیشگیری قبل از بروز علائم بیماری‌ها از جمله کاربردهای فناوری‌های نوین در رشته علوم آزمایشگاهی است که به چند نمونه از کاربردهای این فناوری‌ها اشاره می‌شود:
١- ازجمله رویکردهای جدید علم پزشکی در دنیای آینده، شناخت بیماری‌ها براساس ویژگی‌های هر فرد است. به تعبیری در پزشکی آینده‌نگر نمی‌توان به روال قدیم، برای درمان تمام بیماران نسخه‌های قدیمی را پیچید؛ بلکه به مدد توسعه علم و فناوری، نیازمند پوست‌اندازی روش‌های گذشته و ورود به عرصه جدیدی در این حوزه هستیم. امروزه با شناسایی کامل ژن‌های انسان از یک‌سو و از سوی دیگر با شناخت تأثیر توارث و ژنتیک در بروز بیماری‌ها، رویکرد به درمان تغییر یافته و باید براساس اطلاعات به‌دست‌آمده از هر فرد، برای وی درمان منحصر به خود او را به کار گرفت.
٢- درحال‌حاضر سرطان‌ها پس از بیماری‌های قلبی-عروقی در جایگاه دوم مرگ‌ومیر قرار دارند. به نظر می‌رسد یکی از علل بالابودن آمار مرگ‌ومیر مبتلایان به این بیماری آن است که با روش‌های سنتی آزمایشگاهی قادر به تشخیص شاخص‌های پیش‌آگهی بروز و عود بیماری نیستیم. در عوض به کمک فناوری‌های مولکولی می‌توان این شاخص‌ها را تشخیص داد و پیش از بروز و ظهور بیماری، فرد را در جریان آن قرار داد تا بتوان با اقدام‌های پیشگیرانه و پیروی از یک رژیم درمانی مناسب از بروز بیماری جلوگیری کرد. برای مثال در صورت تشخیص سرطان خون (لوسمی) با روش‌های مولکولی، می‌توان درمان دقیق آن را نیز تعیین کرد. درواقع به‌جای استفاده از روش‌های شیمی‌درمانی می‌توان از درمانهای مولکولی بهره گرفت. تعیین شاخص‌ها در تشخیص زودهنگام سرطان‌ها بسیار حائزاهمیت است. در حقیقت «بایومارکرهای تشخیصی» یا «بایومارکرهای پیش‌آگهی» به پزشک در تشخیص بهتر و درمان هدفمندتر کمک می‌کنند.
٣- سلول‌درمانی نیز از دیگر شیوه‌هایی است که طی سال‌های اخیر رشته علوم آزمایشگاهی را متحول کرده است. این روش که برای افزایش سیستم ایمنی بدن استفاده می‌شود، برای درمان بیماران سرطانی به کار گرفته می‌شود. در این شیوه، سلول‌های ضدسرطانی از خود فرد گرفته و در آزمایشگاه تکثیر و تقویت می‌شود. سپس به‌منظور مبارزه با سلول‌های سرطانی و ازبین‌بردن آنها به بدن فرد وارد می‌شود که این شیوه نیز در زمره پزشکی مولکولی قرار دارد.
٤- از دیگر بیماری‌های شایع قابل‌پیشگیری، نارسایی کلیوی است که بر اثر دیابت، پرفشاری خون و چاقی ایجاد می‌شود و تعلل در درمان آن دیالیزی‌شدن فرد را به‌همراه دارد. متأسفانه هم‌اینک ٦٥ هزار بیمار دیالیزی در کشور وجود دارند که بار مالی سنگینی بر دولت و نظام سلامت کشور تحمیل می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود در صورت انجام‌ندادن اقدام‌های پیشگیرانه این آمار در سال‌های اخیر افزایش یابد. از جمله کمک‌هایی که فناوری‌های نوین آزمایشگاهی در حوزه تشخیص‌های پیشگیرانه می‌کند، تشخیص نارسایی‌های کلیه پیش از بروز آنهاست. به‌عبارتی پس از تشخیص اینکه فردی در آینده استعداد و احتمال ابتلا به بیماری‌های کلیوی را دارد، می‌توان با یادآوری این مسئله به او و توصیه به پیروی از یک رژیم غذایی مناسب از بروز این بیماری در وی جلوگیری کرد. تشخیص زودرس بیماری‌های کلیوی با توجه به کاهش بار بیماری‌ها و کاستن از هزینه‌های بهداشتی درمانی می‌تواند برای مسئولان نظام سلامت نیز حائزاهمیت باشد که در صورت آنکه این شیوه‌های تشخیصی زیر پوشش بیمه قرار گیرد، می‌توان از آمار مبتلایان به این بیماری‌ها کاست.
٥- ازجمله فناوری‌های نوین در عرصه آزمایشگاهی، «اُمیکس»ها هستند که از ظرفیت بالایی نیز برخوردارند. به‌عبارتی به کمک این تکنیک‌ها می‌توان هزاران ژن را به‌طور هم‌زمان و دقیق آزمایش کرد. از جمله فناوری‌های مرتبط با این رشته می‌توان به روش‌های «جرم‌سنجی» اشاره کرد. این روش در ارتباط با غربالگری نوزادان، اندازه داروها، سموم و... انجام می‌شود. خوشبختانه اخیرا تحرک‌های خوبی در این حوزه در کشور شده و اطلاعات آزمایشگاهیان در این رابطه افزایش یافته است. به‌عبارتی درحالی‌که در گذشته بیماران برای انجام این قبیل آزمایش‌ها به خارج از کشور ارجاع می‌شدند درحال‌حاضر به دلیل آنکه بخش عمده‌ای از این آزمایش‌ها در داخل کشور انجام می‌شود، از تعداد افراد اعزامی برای انجام این قبیل آزمایش‌ها کاسته شده که امید می‌رود شاهد افزایش تعداد مراکز جرم‌سنجی در کشور باشیم.
٦- از نکات مهم در زمینه فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، مباحث اخلاقی است که متخصصان رشته علوم آزمایشگاهی درصدد پاسخ‌دادن به آن هستند. درواقع در به‌کارگیری این فناوری‌ها همواره این پرسش مطرح بوده که آيا تحمیل هزینه‌های مربوط به استفاده از فناوری‌های نوین (که عمدتا هم هزینه‌بر هستند) بر بیماران عملی اخلاقی است؟ و برعکس آیا خودداری از به‌کارگیری آنها برای بیماران عملی غیراخلاقی تلقی می‌شود؟ هرچند دیدگاه‌ها در این زمینه متفاوت و بعضا متناقض است، اما به نظر می‌رسد توسعه فناوری‌های نوین طی سال‌های آینده کلید پاسخ این پرسش‌ها باشد.
محمدجواد غروی٢- درحال‌حاضر سرطان‌ها پس از بیماری‌های قلبی-عروقی در جایگاه دوم مرگ‌ومیر قرار دارند. به نظر می‌رسد یکی از علل بالابودن آمار مرگ‌ومیر مبتلایان به این بیماری آن است که با روش‌های سنتی آزمایشگاهی قادر به تشخیص شاخص‌های پیش‌آگهی بروز و عود بیماری نیستیم. در عوض به کمک فناوری‌های مولکولی می‌توان این شاخص‌ها را تشخیص داد و پیش از بروز و ظهور بیماری، فرد را در جریان آن قرار داد تا بتوان با اقدام‌های پیشگیرانه و پیروی از یک رژیم درمانی مناسب از بروز بیماری جلوگیری کرد. برای مثال در صورت تشخیص سرطان خون (لوسمی) با روش‌های مولکولی، می‌توان درمان دقیق آن را نیز تعیین کرد. درواقع به‌جای استفاده از روش‌های شیمی‌درمانی می‌توان از درمانهای مولکولی بهره گرفت. تعیین شاخص‌ها در تشخیص زودهنگام سرطان‌ها بسیار حائزاهمیت است. در حقیقت «بایومارکرهای تشخیصی» یا «بایومارکرهای پیش‌آگهی» به پزشک در تشخیص بهتر و درمان هدفمندتر کمک می‌کنند.
٣- سلول‌درمانی نیز از دیگر شیوه‌هایی است که طی سال‌های اخیر رشته علوم آزمایشگاهی را متحول کرده است. این روش که برای افزایش سیستم ایمنی بدن استفاده می‌شود، برای درمان بیماران سرطانی به کار گرفته می‌شود. در این شیوه، سلول‌های ضدسرطانی از خود فرد گرفته و در آزمایشگاه تکثیر و تقویت می‌شود. سپس به‌منظور مبارزه با سلول‌های سرطانی و ازبین‌بردن آنها به بدن فرد وارد می‌شود که این شیوه نیز در زمره پزشکی مولکولی قرار دارد.
٤- از دیگر بیماری‌های شایع قابل‌پیشگیری، نارسایی کلیوی است که بر اثر دیابت، پرفشاری خون و چاقی ایجاد می‌شود و تعلل در درمان آن دیالیزی‌شدن فرد را به‌همراه دارد. متأسفانه هم‌اینک ٦٥ هزار بیمار دیالیزی در کشور وجود دارند که بار مالی سنگینی بر دولت و نظام سلامت کشور تحمیل می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود در صورت انجام‌ندادن اقدام‌های پیشگیرانه این آمار در سال‌های اخیر افزایش یابد. از جمله کمک‌هایی که فناوری‌های نوین آزمایشگاهی در حوزه تشخیص‌های پیشگیرانه می‌کند، تشخیص نارسایی‌های کلیه پیش از بروز آنهاست. به‌عبارتی پس از تشخیص اینکه فردی در آینده استعداد و احتمال ابتلا به بیماری‌های کلیوی را دارد، می‌توان با یادآوری این مسئله به او و توصیه به پیروی از یک رژیم غذایی مناسب از بروز این بیماری در وی جلوگیری کرد. تشخیص زودرس بیماری‌های کلیوی با توجه به کاهش بار بیماری‌ها و کاستن از هزینه‌های بهداشتی درمانی می‌تواند برای مسئولان نظام سلامت نیز حائزاهمیت باشد که در صورت آنکه این شیوه‌های تشخیصی زیر پوشش بیمه قرار گیرد، می‌توان از آمار مبتلایان به این بیماری‌ها کاست.
٥- ازجمله فناوری‌های نوین در عرصه آزمایشگاهی، «اُمیکس»ها هستند که از ظرفیت بالایی نیز برخوردارند. به‌عبارتی به کمک این تکنیک‌ها می‌توان هزاران ژن را به‌طور هم‌زمان و دقیق آزمایش کرد. از جمله فناوری‌های مرتبط با این رشته می‌توان به روش‌های «جرم‌سنجی» اشاره کرد. این روش در ارتباط با غربالگری نوزادان، اندازه داروها، سموم و... انجام می‌شود. خوشبختانه اخیرا تحرک‌های خوبی در این حوزه در کشور شده و اطلاعات آزمایشگاهیان در این رابطه افزایش یافته است. به‌عبارتی درحالی‌که در گذشته بیماران برای انجام این قبیل آزمایش‌ها به خارج از کشور ارجاع می‌شدند درحال‌حاضر به دلیل آنکه بخش عمده‌ای از این آزمایش‌ها در داخل کشور انجام می‌شود، از تعداد افراد اعزامی برای انجام این قبیل آزمایش‌ها کاسته شده که امید می‌رود شاهد افزایش تعداد مراکز جرم‌سنجی در کشور باشیم.
٦- از نکات مهم در زمینه فناوری‌های نوین آزمایشگاهی، مباحث اخلاقی است که متخصصان رشته علوم آزمایشگاهی درصدد پاسخ‌دادن به آن هستند. درواقع در به‌کارگیری این فناوری‌ها همواره این پرسش مطرح بوده که آيا تحمیل هزینه‌های مربوط به استفاده از فناوری‌های نوین (که عمدتا هم هزینه‌بر هستند) بر بیماران عملی اخلاقی است؟ و برعکس آیا خودداری از به‌کارگیری آنها برای بیماران عملی غیراخلاقی تلقی می‌شود؟ هرچند دیدگاه‌ها در این زمینه متفاوت و بعضا متناقض است، اما به نظر می‌رسد توسعه فناوری‌های نوین طی سال‌های آینده کلید پاسخ این پرسش‌ها باشد.
