فرشتگان‌آلوده صورت
سميرا و جيران هر روز ساعت‌ها با مسافرها، راننده‌ها، شاگرد راننده‌ها، نيروهاي انتظامات و... سر و كله مي‌زنند. سميرا و جيران خواهرند و براي كمك به گذران زندگي در غياب پدري كه حالا ٨ سال است ردي از او نيست، مجبورند كار كنند. پدري كه همسر و چهار فرزندش را رها كرده و رفته. دليل اين رفتن هر چه باشد، مقصر اين رفتن هر كه باشد، يك زن و دو دختر و دو پسرش مانده‌اند و هزينه‌هاي سرسام‌آور زندگي. پسرها در شهرري كارگري مي‌كنند و دخترها هر روز با مترو راهي ترمينال جنوب مي‌شوند تا از راه فروش ساندويچ‌هايي كه شب قبل در خانه آماده كرده‌اند، نان در بياورند. با سميرا و جيران ٢٥ شهريورماه ١٣٩٦ ملاقات كرده بوديم براي تهيه گزارشي از روزگار دستفروش‌هاي ترمينال جنوب. آيا آنها هم جزو همان كودكاني‌اند كه در طرح مشترك، فرمانداري تهران، بهزيستي و شهرداري «جمع‌آوري» شده اند؟ يا هنوز هم با خوش اقبالي – خوش اقبالي براي هر كسي تعريفي دارد- هر شب تا سحر ساندويچ آماده مي‌كنند تا به ترمينال جنوب برسانند؟ شبكه كودكان كار و خيابان ظاهري ساده و باطني پيچيده دارد؛ چنان پيچيده كه نمي‌توان با فرمول‌هاي ساده‌سازي شده درباره‌اش تصميم گرفت. اما سال‌هاست كه مديران دستگاه‌هاي اجرايي مرتبط با حوزه آسيب‌هاي اجتماعي اصرار دارند كه ظاهر ساده را ببينند و از باطن پيچيده غفلت ورزند. در نتيجه چنين رويكردي است كه بارها و بارها طرح‌هاي جمع‌آوري كودكان كار و خيابان با عناوين مختلف اجرا شده‌اند و هر بار هم پس از مدتي شكست خورده‌اند.
٣٥ سال و ٣٠ طرح نافرجام
همين كه هر روز صبح تا شام مي‌توان شمار زيادي از كودكان را يافت كه به جاي مدرسه و خانه، درخيابان شيشه خودروها را دستمال مي‌كشند، يا دسته گلي براي «همسر يا نامزد عزيزتون» پيشنهاد مي‌كنند؛ نشانه‌اي است از نافرجامي طرح‌هاي دولتي. هر چند كه چند برابر اين كودكان هم در كارگاه‌هاي غيراستاندارد، غيررسمي و در شرايط پر خطر مشغول كارند. رييس هيات‌مديره انجمن حمايت از حقوق كودكان يكي از كساني است كه بر نافرجام بودن اجراي طرح‌هاي جمع‌آوري كودكان تاكيد دارد. مطهره ناظري پيش از اين به «ايلنا» گفته است: «طرح جمع‌آوري كودكان تا امروز موفق نبوده است، چرا كه با وجود ٣٠ بار اجراي اين طرح طي ٣٥ سال گذشته، كودكان بارها و بارها به خيابان‌ها بازگشته‌اند و هيچ گزارشي در خصوص اثربخشي اين طرح در جايي منتشر نشده است.» ناظري براساس «مشاهدات» تاكيد كرده كه جمع‌آوري كودكان كار يك طرح شكست خورده و در واقع اين كار يك دور باطل است.
دستگاه‌هاي اجرايي برنامه روشني ندارند
آخرين نمونه از اجراي طرح جمع‌آوري كودكان كار و خيابان به اجراي پر و سر و صداي آن در ماه‌هاي اخير مربوط است. اين طرح موافقان و مخالفان زيادي داشته است. فرمانداري تهران در پيشاني طيف موافقان است و برخي فعالان تشكل‌هاي غيردولتي در جناح مخالفان. در اين ميان عده‌اي همچون برخي اعضاي شوراي شهر كوشش كرده‌اند مواضعي محتاطانه اتخاذ كنند و راه ميانه را در پيش بگيرند. آنها بيش از آنكه با اصل طرح مشكل داشته باشند منتقد شيوه اجراي طرح بوده‌اند كه بعضا با رفتارهاي خشونت آميزي با كودكان، همراه بوده است. به نظر مي‌رسد شهرداري، فرمانداري و نهادهاي ديگر پس از اين همه آزمون و خطا درباره صورت مساله و راه‌حل‌هاي اجتماعي آن به فهم مشترك نرسيده‌اند. سيامك زندرضوي، عضو هيات‌مديره انجمن جامعه‌شناسي ايران، اين فرض را قبول دارد: «بله به نظر من هم دستگاه‌هاي متولي كه تعدادشان هم زياد است، برنامه روشني براي موضوع كودكان كار و خيابان ندارند. حتي اين جمع‌آوري‌ها هم با استناد به قانوني است كه مربوط به جمع‌آوري متكديان است. يعني استفاده از قانوني قديمي براي مواجهه با پديده‌اي نسبتا جديد. دستگاه‌هاي دولتي معمولا در ماه‌هاي پاياني سال كوشش مي‌كنند با طرح‌هاي ضربتي چهره شهر را شسته و رفته كنند و چندي بعد دوباره شهر پر مي‌شود از حضور اين كودكان.» اين در حالي است كه بنا به گفته اين جامعه‌شناس بيش از ٩٠ درصد كودكان كار كساني هستند كه اصطلاحا «مريي» نيستند و در كارگاه‌هاي پنهان مشغول به كارند. اين كودكان در معرض خطرهاي متعددي هم قرار دارند. از ابتلا به انواع بيماري‌ها گرفته تا آزار و اذيت‌هاي جنسي.
كودكان كار، شناسنامه‌دار شوند
در چنين شرايطي چه مي‌توان كرد؟ آيا توقف طرح جمع‌آوري كودكان كار و خيابان راه‌حل واقعي است؟ آيا ادامه اين طرح مي‌تواند زخم‌هاي جامعه را در بلندمدت التيام دهد و زمينه‌ساز دسترسي كودكان به حقوق‌شان شود؟ عضو هيات‌مديره انجمن جامعه‌شناسي ايران معتقد است به جاي اين همه كارهاي پراكنده و مقطعي بايد يك بار براي هميشه با استناد بر اطلاعات آماري دقيق طرحي واقع‌بينانه طراحي شود. زند رضوي پيشنهاد مي‌كند در گام نخست وزارت كشور و مركز آمار ايران با همكاري تشكل‌هاي غيردولتي سراسر كشور كودكان كار را بطور دقيق سرشماري كنند. اين پيشنهاد از اين رو اهميت دارد كه در حال حاضر هيچ شناخت دقيقي از وضعيت كودكان كار وجود ندارد: «در صورت اجراي دقيق طرح سرشماري بايد تك تك اين كودكان شناسنامه‌دار شوند و نيازهاي حياتي آنها شناسايي شود.»
به رسميت شناختن مشاركت شهروندان
تهيه بانك اطلاعاتي دقيق از كودكان كار مي‌تواند زمينه طراحي راه‌حل براي مشكلات اين كودكان را فراهم كند. تجربه طولاني‌مدت زند رضوي در زمينه فعاليت‌هاي مدني براي كودكان او را به اين باور رسانده است كه بايد «مشاركت شهروندان» هم در قالب تشكل‌هاي غيردولتي و هم به صورت انفرادي به رسميت شناخته شود و مورد استقبال مرجع رسمي قرار گيرد: «بايد بر اساس توانايي و انگيزه هر يك از تشكل‌ها و شهروندان زمينه مشاركت آنها براي رسيدگي به وضعيت كودكان كار مهيا شود. تجربه ما نشان داده كه مي‌توان حلقه‌هايي از شهروندان داوطلب را براي ديدباني دايمي وضعيت كودكان شكل داد. در اين شرايط كودكان مي‌توانند از حق آموزش، حق بهداشت و ساير حقوق شان تا حد قابل قبولي بهره‌مند شوند.» زند رضوي كوشش مي‌كند به ماجراي كودكان كار واقع بينانه و عملگرايانه نگاه كند از همين رو معتقد است: «نمي‌توان انتظار داشت اين كودكان كار را كنار بگذارند. بلكه اگر آنها در شرايط غير اجباري و به دور از شرايط پر خطر، ساعتي را در طول روز كار كنند مي‌تواند به فرآيند رشد اجتماعي آنها هم كمك كند. مساله مهم اما اين است كه اين كار كردن نبايد حقوق اساسي كودكان را تحت تاثير قرار دهد.»
پاييز، نيسان آبي و كودكان كار
ابتداي آذرماه ١٣٩٦ است. يك نيسان آبي رنگ از همان‌ها كه شهره عام و خاص‌اند در گوشه‌اي از اتوبان امام علي توقف مي‌كند. به نظر مي‌رسد كه خراب شده است. راننده دست‌كم اين‌گونه تظاهر مي‌كند. دقيقه‌اي بعد اما حناي راننده براي رانندگان خودروهاي نزديك‌تر، رنگي ندارد. هفت هشت پسر كه حدودا ٨ تا ١٢ ساله‌اند از قسمت بار نيسان وارد اتوبان مي‌شوند. يكي‌شان بادكنك مي‌فروشد، ديگري اسپند دود مي‌كند و آن يكي آب معدني و چيپس. اينجا اتوبان امام علي پايتخت است؛ چند هفته بعد از آغاز پر سر و صداي طرح جمع‌آوري يا «سامان‌دهي» كودكان كار و خيابان. از مخالفان و موافقان طرح در اتوبان ردي نيست اما كودكان كار مثل هميشه هستند.
امين شول سيرجاني / اعتماد
