ادبیات مکتبخانه ای ایران
بیشتر آنچه نسل امروز از مکتبخانه می‌داند، نقل‌های شفاهی پراکنده نسل‌های گذشته است؛ نسل‌هایی که سوادآموزی‌شان به پیش از رواج شیوه‌های نوین آموزش بازمی‌گردد یا محیط‌هایی بوده‌اند که هنوز شیوه‌های قدیمی آموزش در آن رایج بوده. آنچه از مکتبخانه‌ها کمتر می‌دانیم متونی است که در مکتبخانه‌ها به عنوان متون آموزشی تدریس می‌شده است. در این مورد دانسته‌ها بیشتر به متون مشهور ادبیات کلاسیک مثل گلستان و بوستان‌سعدی و مانند اینها محدود است، اما اگر بخواهیم در باب مکتبخانه و متونی که در مکتبخانه‌ها تدریس می‌شده و همچنین آیین مکتبخانه بیشتر بدانیم، کتاب «ادبیات مکتبخانه‌ای ایران» که به کوشش دکتر حسن ذوالفقاری و دکتر محبوبه حیدری گردآوری و از طرف نشر رشدآوران منتشر شده، گزینه مناسبی است. در این کتاب سه‌جلدی، مجموعه‌ای از متونی که در دوره قاجار در مکتبخانه‌ها تدریس می‌شده فراهم آمده است؛ متونی که هم تصویری از فرهنگ و ادبیات عامیانه به دست می‌دهند و هم تصویری از شیوه آموزش در دوره پیش از به وجودآمدن آموزش به سبک جدید. گردآورندگان، این متون را از منابع چاپ سنگی گردآوری و منتشر کرده‌اند. در سرآغاز جلد اول، در فصلی با عنوان درآمدی بر ادبیات مکتبخانه‌ای در ایران، مقاله‌ای مفصل درباره آداب و رسوم مربوط به مکتبخانه آمده است. در این مقاله پس از بررسی ریشه لغوی مکتب به مباحثی چون تاریخچه آموزش کودکان در ایران، آموزش زنان، مکان مکتب‌ها، انواع مکتبخانه‌ها، معلم مکتبخانه، هزینه‌های آموزشی و درآمد معلمان و تحفه‌ها، دانش‌آموزان مکتبخانه، برنامه‌های جنبی شاگردان، عشق‌های مکتبخانه‌ای، خلیفه یا سرخلیفه، تنبیه بدنی دانش‌آموزان، سال تحصیلی مکتبی، امکانات رفاهی مکتبخانه‌ها، شیوه آموزش در مکتب، برنامه و مواد درسی، کتاب‌های آموزشی، رونق کتاب‌های چاپ سنگی مکتبخانه در دوره قاجار، وسایل آموزشی، شیوه ارزشیابی، نقد نظام مکتبخانه، گذر از مکتب به مدرسه و دوره گذر از کتب مکتبخانه‌ای به کتب درسی جدید پرداخته شده و در بخش بعدی متونی که در مکتبخانه تدریس می‌شده آمده است.
