نمایی از مناطق روستایی و کشاورزی در اطراف رودخانه فرات در ترکیه ـ عکس از شاتر استاک
در میانه موج گرما در خاورمیانه، آب کمتری به پایین‌دست رود فرات در سوریه می‌ریزد. میلیون‌ها نفر از مردم در معرض تشنگی و گرسنگی قرار دارند و برق نیز قطع می‌شود. پشت این ماجرا احتمالاً ترکیه و سدسازی‌های این کشور قرار دارد.
مردم سوریه از جنگ، شیوع ویروس جدید کرونا، فروپاشی اقتصادی و بحران گرسنگی رنج می‌برند. مجله اشپیگل آلمان گزارش داده است که این کشور اکنون با مشکل جدیدی روبه‌روست: کمبود آب.
شیروان شادو، مدیر اجرایی در سد تشرین سوریه می‌گوید اکنون چند هفته است که سطح آب در فرات به‌طور قابل توجهی پایین‌تر از حد معمول بوده است:
«براساس توافق‌های بین‌المللی در مورد رود فرات، ما باید در هر ثانیه ۵۰۰ مترمکعب آب دریافت کنیم. اما این میزان در حال حاضر کمتر از ۲۰۰ مترمکعب است و این مسئله پیامدهای مهلکی خواهد داشت.»
سد تشرین دومین سد بزرگ سوریه است که در ۹۰ کیلومتری شرق حلب در استان حلب بر روی رود فرات قرار دارد. میلیون‌ها نفر از برق تولیدی این سد استفاده می‌کنند که تخمین زده می‌شود حدود ۸۰۰ مگاوات برق باشد. اما طبق یک گزارش، تنها یک چهارم از این میزان باقی مانده است. خودِ رود فرات منبع اصلی آب برای مردم است، مردم از آب آن برای آبیاری مزارع خود استفاده می‌کنند. بیش‌تر آن‌ها از کشاورزی یا ماهیگیری امرار معاش می‌کنند. چنین شرایطی می‌تواند عامل فقر و گرسنگی مردم شود. یک ماهیگیر سوری می‌گوید در پایین‌دست رود فرات به‌سختی می‌توان ماهی گرفت: «رکورد امسال چهار کیلوگرم ماهی است در حالی‌که سال گذشته این رکورد ۱۵ کیلوگرم بود.»
سازمان بین‌المللی مهاجرت در ماه ژوئیه هشدار داد که پیش از این هرگز حجم آب در فرات و دجله به این سرعت کاهش نیافته بود. موج گرمای فعلی در خاورمیانه با دمای رکورد بالاتر از ۵۰ درجه، نمی‌تواند کاهش سریع سطح آب فرات را که هفته‌ها ادامه دارد توضیح دهد.
زندگی بیش از ۶۰ میلیون نفر به فرات بستگی دارد
علت کمبود آب فرات را باید از سرچشمه آن در ترکیه جست‌وجو کرد. رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه، به‌عنوان بخشی از طرح آناتولی جنوب شرقی، سدهای جدید زیادی بر روی فرات ـ و همچنین دجله ـ ساخته است و در حال حاضر در پایین‌دست رود در سوریه و عراق مردم با کمبود آب مواجه‌اند.
طرح آناتولی جنوب شرقی GAP که به زبان ترکی Guneydogu Anadolu Projesi خوانده می‌شود، پروژه‌ای است که در آن دولت ترکیه بر روی بخش‌های بالایی رودخانه‌های دجله و فرات مجموعه‌ای از ۲۲ سد، ۱۹ نیروگاهِ برق‌رسانی و صدها کیلومتر کانال آبیاری می‌سازد.
فرات یکی از دو رودخانه مهم در خاورمیانه است، این رود مانند دجله از ترکیه سرچشمه می‌گیرد و از طریق سوریه و عراق به خلیج فارس می‌ریزد. این دو رودخانه تاریخی مهد تمدن بوده‌اند و هنوز هم در خاورمیانه نقش اساسی دارند. زندگی بیش از ۶۰ میلیون نفر به رود فرات بستگی دارد.
به دلیل اهمیت این رودخانه تا کنون تنش‌های زیادی در مورد آن به‌وجود آمده است. در سال ۱۹۸۷ ترکیه و سوریه به توافقی دست یافتند که از لحاظ دست‌یابی به منابع آبی و مقابله با آن‌چه «تروریسم»می‌نامند برای دو کشور اهمیت ویژه‌ای داشت. آنکارا به حافظ اسد، رئیس جمهوری وقت سوریه اطمینان داد که سوریه هر ثانیه ۵۰۰ مترمکعب آب از فرات دریافت خواهد کرد و اسد نیز به نوبه خود به ترکیه قول داد که دیگر از حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) پشتیبانی نخواهد کرد.
«آب» به‌عنوان سلاح جنگی؟
به‌نظر می‌رسد که دولت ترکیه می‌خواهد از بحران‌های سیاسی در سوریه و عراق استفاده کند تا هر چه سریع‌تر برنامه‌ای را که از مدت‌ها پیش برای ایجاد سدهایی بر روی فرات و دجله در نظر داشت به‌اجرا بگذارد که یکی از آخرین موارد آن ساخت سد ایلی‌سو است. دولت سوریه در حال حاضر به‌دلیل وضعیتی که در آن قرار دارد برای اعتراض در مجامع بین‌المللی مشکل دارد. ترکیه شکایت‌نامه عراقی‌ها را هم بی‌پاسخ گذاشته است.
سدسازی در ترکیه مدت‌هاست به یکی از چالش‌های بزرگ زیست‌محیطی در منطقه تبدیل شده تا آن‌جا که فعالان محیط زیست در ایران در سال ۱۳۹۶ با راه‌اندازی کارزاری با عنوان «میان‌رودان» و تنظیم نامه‌ای برای دبیرکل سازمان ملل، از شهروندان ایرانی خواستند با امضای نامه مانع سدسازی در ترکیه شوند.
به‌گفته دست‌اندرکاران این کارزار ساخت سد در ترکیه از جمله سد ایلی‌سو، باعث جلوگیری از حقابه دجله و فرات به عراق و سوریه می‌شود که پیامد آن خشک‌شدن تالاب‌ها و شکل‌گیری کانون‌های نو ریزگردی است که ایران را نیز تحت‌الشعاع قرار می‌دهد؛ همچنان که ساخت سد آتاتورک در ترکیه باعث خشک‌شدن تالاب هورالعظیم (بخش واقع‌شده در عراق) شد و ریزگردهای ناشی از آن شهروندان ایرانی را همچنان تهدید می‌کند.
افزون بر این، سدسازی‌های ترکیه مناطق تحت نفوذ کردهای سوریه که در آن پ‌ک‌ک نقش مهمی ایفا می‌کند تحت تأثیر قرار می‌دهد. گمان می‌رود که ترکیه از دسترسی به آب به‌عنوان سلاح جنگی استفاده می‌کند، به‌ویژه که این امر پیش از این در جاهای دیگر نیز رخ داده است. سربازان ترکیه از اکتبر سال ۲۰۱۹ کنترل ایستگاه پُمپاژ آب آشامیدنی آلوک را کنترل می‌کنند. این ایستگاه استان حسکه را که در کنترل کردهای سوریه قرار دارد نیز تأمین می‌کند. امسال نیروهای ترکیه و متحدان آن‌ها چندین بار آب را قطع کردند. زندگیِ حدود ۴۶۰ هزار نفر در حسکه در شمال شرقی سوریه، از جمله هزاران آواره داخلی، به ایستگاه پمپاژ آلوک وابسته است.
از سال‌های پایانی دهه ۹۰ میلادی، دولت ترکیه با شتاب پروژه‌های سدسازی خود را برای مدیریت منابع آبی کشور پیش برده است.
رادیو زمانه
