چهارشنبۀ گذشته دهم نوامبر وبگاه خبری «الحَدَث»، وابسته به عربستان سعودی، خبر داد که بشار اسد، رئیس جمهور سوریه، فرمانده محلی سپاه قدس را از سوریه اخراج کرده است. به نوشتۀ آن وبگاه اخراج او از جمله به سبب رفتارهای فرقه‌ای، ایجاد شبکۀ قاچاق، سوء استفاده از منابع طبیعی و اقتصادی سوریه و دست زدن به حملاتِ خودسرانۀ تروریستی برضد آمریکا و اسرائیل از خاک سوریه بوده است.
اخراج فرمانده محلی سپاه قدس چند ساعتی پس از ملاقات وزیر امور خارجۀ امارات متحد عربی با بشار اسد انجام گرفت. بعضی از ناظران سیاسی آن را نشانۀ آشکار دور شدن بشار اسد از جمهوری اسلامی می‌دانند. البته سخنگوی وزارت امور خارجۀ ایران با یک هفته تأخیر خبر اخراج فرمانده محلی سپاه قدس را از سوریه تکذیب کرد و گفت که او اخراج نشده، بلکه مأموریتش در سوریه به پایان رسیده است.
بسیاری از کارشناسان منطقه بر این عقیده‌اند که روی گرداندنِ بیش از پیش آمریکا از خاورمیانه، کشورهای عربی را به این نتیجه رساند که با سوریه از در آشتی درآیند. به ویژه آنکه به نظر نمی‌رسد رژیم اسد به این زودی‌ها رفتنی باشد.
بعضی از کارشناسان از دگرگونی چشم‌انداز سیاسی خاورمیانه سخن می گویند. به گفتۀ آنان، نشانه‌های زیادی در دست هست که نویدبخش سُست شدن اتحادهای به ظاهر محکم گذشته و شکل‌گیری اتحادهای تازه‌اند. نزدیک شدن کشورهای عرب منطقه به سوریه یکی از نشانه‌های این دگرگونی است. مدتی است «برادرانِ» عربِ بشار اسد می‌کوشند رویدادهای دهۀ گذشته را فراموش کنند و با او از در آشتی درآیند.
در ۱۱ نوامبر ۲۰۱۱ اتحادیه عرب به سببِ سرکوب بی‌رحمانۀ جنبش اعتراضی سوری‌ها به دست بشار اسد عضویت سوریه را در آن اتحادیه معلق کرد. در آن زمان، تنها لبنان و یمن خواهانِ ماندن سوریه در اتحادیه بودند. درست است که سوریه هنوز به آن اتحادیه باز نگشته است، اما چند سالی است عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهور مصر، خواهان بازگشت آن کشور به اتحادیۀ عرب است. به گفتۀ کارشناسان، اکنون بسیاری از کشورهای عرب خواهان بازگشت سوریه اند و به نظر می‌رسد تا چند ماه دیگر آن کشور جایگاه خود را در اتحادیۀ عرب باز خواهد یافت.
بعضی از پادشاهی‌هایِ سُنی مذهبِ خلیج فارس که چندین سال از جناح‌های گوناگون اپوزیسیونِ سیاسی و نظامی بشار اسد حمایت می‌کردند، امروز دستِ دوستی به سوی رئیس جمهور سوریه دراز کرده‌اند. نخستین نشانه‌های آشتی‌جویی چند سال پیش ظاهر شد. امارات متحد عربی که خود دشمن «بهار عربی» بود و از همان آغاز با آرمان‌های دموکراتیک آن جنبش مخالفت کرد، در ۲۷ دسامبر ۲۰۱۸ برای بازگشایی سفارت خود در پایتخت سوریه پیشقدم شد و بحرین از آن پیروی کرد. اما عربستان سعودی هنوز دو دل است.
از تابستان امسال، پیشروی کشورهای عرب در راه زنده کردن آبروی بشار اسد شتاب گرفته است. پادشاهی اردن، یکی از همسایگان سوریه، در این راه پیشتاز است. گویا ملک عبدالله دوم منتظر بود جو بایدن به ریاست جمهوری آمریکا انتخاب شود تا گام‌های مطمئن‌تری در این جهت بردارد. گذشت زمانی که پادشاه اردن خواستار برکناری اسد بود. او که در دسامبر ۲۰۱۱ بر کناره گیری اسد پافشاری می‌کرد، اکنون از آمریکا که خود متحد نزدیک آن است، می‌خواهد که از فشارهایش بر رژیم اسد بکاهد.
پادشاه اردن در ژوئیه ۲۰۲۱ در اولین دیدارش با جو بایدن، از رئیس جمهور آمریکا خواهش کرد که از کاربست تحریم‌هایِ پیش بینی شده در «قانون سزار» خودداری کند. آن قانون که در دسامبر ۲۰۱۹ به تصویب کنگره رسیده بود و در آن تحریم‌های کمرشکن برضد رژیم اسد پیش‌بینی شده بود، در ژوئن ۲۰۲۰ در زمان ریاست جمهوری دونالد ترامپ به اجرا درآمد.
درست است که آمریکا نمی‌خواهد با رژیم سوریه از در آشتی درآید، اما این حقیقت را می‌پذیرد که بشار اسد موفق به بیرون آمدن از انزوای دیپلماتیک خود شده است. در آخرین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر ۲۰۲۱، کمتر از ده وزیر خارجۀ کشورهای عربی با همتای سوری خود دیدار کردند. در ده سال گذشته نخستین بار بود که چنین اتفاقی می‌افتاد. ولی این، همه ماجرا نیست. در پایان سپتامبر اعلام شد که سوریه دوباره به عضویت اینترپُل، سازمان همکاری پلیس بین‌المللی، درمی‌آید. آن سازمان سوریه را در سال ۲۰۱۲ اخراج کرده بود. کارشناسان این بازگشت بی سر و صدا را دارای معنای نمادین مهم از نظر روابط بین‌الملل می‌دانند.
بی‌شک سال‌ها طول خواهد کشید تا جهانیان به ویژه سوری‌ها جنایات جنگی بشار اسد را فراموش کنند. او متهم به بمباران بیمارستان‌ها، مدارس، بازارها و مناطق مسکونی است. در سرکوب مخالفانش از سلاح شیمیایی استفاده کرده و متهم به شکنجۀ سیستماتیک ده‌ها هزار زندانی است. او میلیون‌ها شهروند سوری را آواره کرده است. با این حال، به نظر می‌رسد جامعۀ ملل از مجازات او چشم پوشیده است.
فراموش نباید کرد که ایالات متحد آمریکا از زمان باراک اوباما تاکنون هرگز به دنبال سرنگونی رژیم اسد نبوده است. مداخلۀ نظامی آن کشور در سوریه برای مبارزه با داعش بود. اما امروز اوضاع فرق کرده است.
بی‌شک دولت‌های عرب منطقه با در نظر گرفتن منافع خاص خود به رژیم اسد نزدیک می‌شوند. اما آنچه در این میان به ویژه برای کشورهایی مانند عربستان سعودی، مصر و امارات متحد عربی اهمیت اساسی دارد، بازگرداندن سوریه به آغوشِ «خانوادۀ» عرب است. برای آن‌ها از جمله برای خود رژیم سوریه رسالت ایران در سرکوب مخالفان اسد و حفظ رژیم او به پایان رسیده و باید دیر یاد زود سوریه را ترک کند. به عقیدۀ کارشناسان، آمریکا و اسرائیل و حتی روسیه نیز بر این عقیده‌اند.
علیرضا مناف زاده / رادیو بین المللی فرانسه
