لحن متفاوت در مورد 'فرودستان'
علی خامنه ای امروز در دیدار با اعضای بسیج، از مقابله این تشکیلات با کسانی که او "اشرار و تخریب‌گران و آتش‌زنندگان اموال عمومی و خصوصی" نامید تقدیر کرد.
اشاره به شرکت کنندگان در اعتراضات خیابانی اخیر تحت عنوان "اشرار"، در نخستین واکنش رهبر به اعتراضات هم نمود برجسته ای داشت. او در سخنان ۲۶ آبان خود، با استفاده پی در پی از این لفظ گفت: "آتش زدن به فلان بانک، این کار مردم نیست، این کار اشرار است؛ کار اشرار است، این را باید توجّه داشت. در یک چنین حوادثی معمولاً اشرار، کینه‌ورزان، انسان های ناباب وارد میدان می شوند... هیچ‌کس به این اشرار کمک نکند... اینها اشرارند، این کارها کار مردم معمولی نیست."
در پی واکنش فوق، پایگاه اطلاع رسانی آیت الله خامنه ای به برجسته کردن جمله "کار مردم نیست، کار اشرار است" پرداخت، و شماره جدید "نشریه خط حزب الله" -که دفتر رهبری منتشر می کند- به دفعات توصیف "اشرار" را تکرار کرد. همزمان، این لفظ مستمرا در اظهارنظرهای سایر رسانه ها و مسئولان - از مقامات دولت حسن روحانی و شخص او گرفته تا فرماندهان نظامی و انتظامی- مورد استفاده قرار گرفت.
آقای خامنه ای در دهه ها و سال های گذشته، لفظ "اشرار" را معمولا نه برای شرکت کنندگان در اعتراضات شهری، که برای گروه های مسلح فعال در استان های مرزی پس از انقلاب، و -بیش از آن- برای اشاره به افراد مسلح درگیر با نیروهای انتظامی در مناطق مرزی مورد استفاده قرار داده بود.
او مثلا در ۲۱ فروردین ۷۰ بر اهمیت فعالیت نیروی انتظامی در "مناطق مرزی و به ویژه مناطقی که اشرار اخلال می کنند" تاکید کرد، در ۲۱ تیر ۷۸ اقدامات ناجا "در جاده‌ها، در مرزها و در برخورد با اشرار" را ستود، در سخنرانی ۶ اسفند ۸۱ خود در زاهدان از "برخورد مقتدرانه نیروهای نظامی و انتظامی با اشرار و قاچاقچیان" سخن گفت، و در ۲۶ شهریور ۹۶ به حمایت از عملکرد ناجا در "حفظ مرزها... یا برخورد با اشرار" پرداخت.
با وجود این، رهبر در مواردی بسیار استثنایی هم، افرادی از قبیل خلافکاران شهری را "اشرار" توصیف کرده بود. مثلا در ۱۶ آبان ۸۶، مواجهه پلیس در شهرها با "اشرار و بقیه اخلالگران در امنیت روانی و اجتماعی جامعه" را تحسین کرده بود.
از سوی دیگر در ادبیات آیت الله خامنه ای در سال های اخیر، در بسیاری موارد برای یاد کردن از معترضان خیابانی از توصیفاتی عام همچون "اغتشاشگر" یا "آشوبگر" استفاده شده که کاربرد آنها، ارتباط معنی داری با گروه یا طبقه اجتماعی معترضان نداشته است.
اما گذشته از این توصیفات کلی، در مواردی نیز برای اشاره به جمعیتی خاص از معترضان، کلماتی واحد و تکرار شونده به کار رفته که در برخوردهای امنیتی حکومت، به "کلیدواژه"های اشنا تبدیل شده اند. در حدی که کاربرد این کلمات، به تدریج طیفی مشخص از معترضان را به ذهن شنوندگان متبادر کرده است.
نمونه بسیار آشنای این کلیدواژه ها، کلمه "فتنه گر" بود که اگرچه کاربرد آن در ادبیات سیاسی ایران سابقه داشت -مثلا در دهه ۱۳۷۰ در توصیف منتقدان شورای نگهبان در جناح چپ حکومت به کار می رفت- ولی از مقطع انتخابات ۸۸ به بعد، به طور مشخص برای اشاره به شرکت کنندگان یا حامیان اعتراضات خیابانی مورد استفاده قرار گرفت.
به همین ترتیب، به نظر می رسد که به دنبال اعتراضات آبان ۹۸، کلیدواژه جدید "اشرار" نیز کارکرد مشخصی یافته که آن را از سایر توصیفات مورد استفاده برای معترضان خیابانی متمایز کرده است.
لحن متفاوت در مورد 'فرودستان'
در فضای پس از اعتراضات آبان ماه، لفظ "اشرار" به طور خاص برای اشاره به معترضانی خیابانی به کار رفته که خاستگاه آنها طبقات محروم اقتصادی است.
بسیاری از معترضان این طبقه، به خاطر تجریه درجات شدیدتر تبعیض، خشم عمیق تری از وضعیت موجود دارند. تا جایی که برداشت رایج آن است که به طور معمول، این معترضان -مثلا در مقایسه با به اصطلاح "فتنه گران"- انگیزه بیشتری را برای ورود به درگیری های خیابانی به نمایش می گذارند.
از همین رو، ظاهرا حکومت تصمیم گرفته برای آنها از صفتی استفاده شود که در گذشته، مترادف با اصطلاحاتی از قبیل "اراذل و اوباش"، برای یاد کردن از "تبهکاران شهری" کاربرد داشته است.
اعضای طبقات محروم، البته در جریان اعتراضات دی ماه ۹۶ هم در بیش از ۱۳۰ شهر به خیابان ریختند و با نیروهای امنیتی درگیر شدند. اما در آن زمان، انگار تکلیف مقام های ارشد حکومت با این پدیده غیرمنتظره، نه از جهت "الگوی برخورد" و نه از زاویه "ادبیات سرکوب"، به روشنی آبان ۹۸ نبود.
به عنوان نمونه، تا ۵ روز بعد از شروع اعتراضات دی ماه، رهبر جمهوری اسلامی ایران از هرگونه اظهارنظر در مورد اعتراض ها پرهیز داشت. در روز پنجم هم، به اشاره ای کوتاه به "قضایای این چند روز" و ذکر اینکه "در وقت خودش حرف خواهم زد" بسنده کرد.
سرانجام، اولین موضع گیری مشخص او نسبت به اعتراضات ۹۶، در ۱۹ دی یعنی به فاصله ۱۲ روز از شروع تظاهرات خیابانی صورت گرفت که در آن، برای توصیف معترضانی که با نیروهای امنیتی درگیر شده بودند از عبارات متنوع -از "مزدور دشمنان" و "بازی خورده" گرفته تا "اخلالگر" و "تخریب کننده"- استفاده کرد. به بیان دیگر، در سخنرانی رهبر نه تنها از کلمه "اشرار"، که اساسا از هیچ کلیدواژه اختصاصی‌ای برای اشاره به معترضان استفاده نشد.
با توجه به این سوابق، تاکیدات اخیر رهبر بر لفظ "اشرار"، در تحلیل گفتمان رسمی حکومت از اهمیت خاص برخوردار است. چون با وجود بی سابقه نبودن کاربرد آن در گذشته، به نظر می رسد که صفت اخیر، به عنوان "کلیدواژه" ای جدید در ادبیات سیاسی ایران مورد استفاده قرار می گیرد.
چنین توصیفی، درحقیقت فراتر از یک بازی کلامی است و در عرصه عمل، با جنس و شدت بی سابقه برخورد حکومت با اعتراضات خیابانی تناسب دارد -برخوردی که رکورد کشته های خیابانی را در دوران رهبری آقای خامنه ای شکسته است.
رد پای رویکرد جدید رهبر به معترضان خیابانی طبقه محروم، در برخی اشارات غیرمستقیم او در سخنرانی امروز چهارشنبه ۶ آذر نیز قابل تشخیص بود. مثلا، وقتی با اشاره به نام سازمان "بسیج مستضعفین" -و در تذکری که به رویه معمول تجلیل های رهبران فعلی و سابق نظام از "مستضعفین" شباهت نداشت- کوشید توضیح دهد که افراد "فرودست" جامعه دارای جایگاه خاصی نیستند.
او به طور مشخص، با تاکید بر اهمیت ارزش های "معنوی" شهروندان گفت: "مستضعفان بر خلاف آنچه که امروز به اشتباه به افراد آسیب پذیر و فرودست می گویند، به معنای انسان هایی است که پیشوایان بالقوه عالَم بشریت و خلیفةالله در زمین هستند."
حسین باستانی / بی بی سی
