پرویز داورپناه

سروده هایی از شاعران میهن دوستِ نامی
                   برای پیرمحمّدِ احمدآبادی(مصدق) 

ای غریبان سفر کرده کدامین غربت
بد تر از غربت مردان وطن در وطن است.
(حسین منزوی)

در یکصد و سی امین سالروز تولد دکتر محمّد مصدّق می رویم سراغ شاعران مشهوری که برای مصدق و احمد آباد، شعر سروده اند.

دوستداران مصدق دست کم سالی دو بار به دهکده عشق می روند و یاد مصدق را در سالروز تولد و مرگ او زنده نگاه می دارند.

جهانگردان و خبرنگان خارجی وقتی به ایران می آیند از احمد آباد و مزار مصدق می پرسند.

احمدآباد همانجاست که می فهمی چرا ایرانی ، ایرانی مانده است و تن به پستی و خفت و خواری هیچ قوم دیگری نداده است، احمد آباد آنجاست که حس می کنی امیرکبیرها، فاطمی ها، تختی ها، ، بختیارها، فروهرها و... برای چه آمده اند و برای چه سلاخی شده اند. احمد آباد میعادگاه عاشقان ایران است. آری، مصدق صدای تاریخ است. مصدق از زمان برتر و از مکان بالاتر است.

نام مصدق، احمد آباد را به نمادی برای ملت بزرگ ایران، و برای کسب آزادی و استقلال ایران تبدیل کرده است.

احمد آباد چنان به نام مصدق گره خورده است که شاعر برجسته ی معاصر ایران مهدی اخوان ثالث (م. امید) در فروردین ۱۳۳۵شعری به نام "تسلی و سلام" سرده و آن را به "پیر محمد احمد آبادی" تقدیم کرده است.

مصدق آتشی در سینه دارد که آتش عشق است به ایران، عشق به استقلال و سرافرازی ایران و این عشق را ملت ایران حس کرده است و برای آن احساس عمیقی در دل دارد و آن روز فرا خواهد رسید که نام مصدق تمام فضای ایران را با نسیم آزادی ودموکراسی پر خواهد کرد.

بیش از ده سال مصدق اجازه نداشت از این خانه و آبادی خارج شود و در خاطراتش نوشت: "من در این روستا محبوس و از همه ی آزادیها محروم شده ام. آرزو می کنم که هرچه زود تر عمرم به پایان برسد و از این زندگی رهایی یابم."

اکنون او در کف اتاقی به خاک سپرده شده است که زمانی اطاق غذاخوری اش بود.

«بگذار تا پیام تو را
با چشم های ساکت خود منتشر کنیم
بگذار تا عصای تو
با انتظار ما
بر گور روستایی ات آهسته گل کند

بگذار آب های پر آواز
همواره در ستایش آزادی
زیر درخت پیر
روان باشد.»
(محمد علی سپانلو، تابستان ۱۳۵۵)

در باره ی مصدق بسیار گفته و نوشته اند اما سروده های شاعران نامی ایران دوست معاصر لطف دیگری دارد. این سروده ها برای ملت ایران سرود آزادی است.

"تسلی و سلام" قصیده ای است که مهدی اخوان ثالت در فروردین ۱۳۳۵برای مصدق سرود.

اخوان ثالث آنزمان بیست و هشت ساله بود و بواسطه مبارزات سیاسی، دوران محکومیت اش را در زندان زرهی می گذراند. اخوان می گوید:

«این شعر را برای زنده یاد دکتر مصدّق گفته ام . در آن وقت ها ـ در سال ۳۵ ـ نمی شد اسم مصدّق را ببری ؛ این بود که بالای شعر نوشتم : برای پیر محمّدِ احمدآبادی . من خودم در زندان بودم که آن مرد بزرگ و بزرگوار تاریخ معاصر ما را گرفته بودند و تقریباً محکوم کرده بودند . وقتی ما را در زندان زرهی برای هواخوری می بردند ، او [دکتر مصدّق] را می دیدیم که در یک حصار سیمی خاص و جداگانه ای به تنهایی راه می رفت و قدم می زد؛ مثل شیری درون قفس. بعدها این شعر را برایش گفتم.»

دیدی دلا که یار نیامد؟ / گرد آمد و سوار نیامد / بگداخت شمع و سوخت سراپای / و آن صبح زرنگار نیامد

آراستیم خانه و خوان را / و آن ضیف نامدار نیامد / دل را و شوق را و توان را / غم خورد و غمگسار نیامد

آن کاخ ها ز پایه فرو ریخت / و آن کرده ها به کار نیامد / سوزد دلم به رنج و شکیبت / ای باغبان، بهار نیامد

بشکفت بس شکوفه و پژمرد / اما، گلی ، به بار نیامد / خشکید چشمه و دیگر / آبی به جویبار نیامد

ای شیر پیر بسته به زنجیر / کزبندت ایچ عار نیامد / سودت حصار و پیک نجاتی /  سوی تو و آن حصار نیامد

زی تشنه کشتگاه نجیبت / جز ابر ز هر بار نیامد / یکـّی از آن قوافل پر با ـ / ـ ران گهر نثار نیامد

ای نادر نوادر ایام / کت فرّو بخت یار نیامد / دیری گذشت و چون تو دلیری / در صفّ کارزار نیامد

افسوس کان سفاین حری / زی ساحل قرار نیامد / و آن رنج بی حساب تو، درداک / چون هیچ در شمار نیامد

و ز سفله یاوران تو در جنگ / کاری بجز فرار نیامد / من دانم و دلت که غمان چند / آمد، ور آشکار نیامد

چندان که غم بجان تو بارید / باران به کوهسار نیامد

علامه علی‌اكبر دهخدا هم با اوج گرفتن جنبش ملی کردن نفت و آغاز نخست وزیری دکتر محمد مصدق باردیگر به صحنه ی سیاست روی آورد و در رادیو ایران، مصدق را نابغه‌ شرق نامید.

آتش پر فروغ و گرمی‌بخش وطن‌پرستی دهخدا باردیگر چنان افروخته شده بود که برای پشتیبانی از دولت مصدق به سرودن شعر روی آورد:

ای مردم آزاده کجایید کجایید/ آزادگی افسرد بیایید بیایید
در قصه و تاریخ چو آزاده بخوانید/ مقصود از آزاده شمایید شمایید
بی‌شبهه شما روشنی چشم جهانید/ در چشمه‌ی خورشید شما نور و ضیایید
با چاره‌گری و خرد خویش به هر درد/ بر مشرق رنجور دوایید دوایید
بسیار مفاخر پدرانتان و شما راست/ کوشید که یک لخت بر آن‌ها بفزایید
بنمود مصدقتان آن نعمت و قدرت/ کاندر کفتان هست از آن سر مگرایید
گیرید همه از دل و جان راه مصدق/ زین ره بدرآیید اگر مرد خدایید

منیر طه، شاعر نامی ایرانی از اولین زنانی می باشد که به ترانه سرایی پرداخته است. از او به عنوان پوینده راه مصدق نیز یاد می شود. با آغاز مبارزۀ ملی و میهنی علیه سلطه گران و متجاوزین به حقوق ملت ایران، خانم طه هم گام در این راه نهاد و پا به پا همراه آن پیر احمدآبادی رفت. سرش را به توفان و دلش را به دریا سپرد:

وقتی بهارستان، سرود افشان
به شوق و شور می جوشید،
وقتی که تابستان شراب خانگی را
از لب خورشید می نوشید،
وقتی که پیر احمدآبادی
عصای آهنین بر داشت
کفش آهنین پوشید،
من هم به همراهش به راه افتادم و رفتم
سر را به توفان، دل به دریا دادم و رفتم

 از میان سروده های بی نظیر خانم طه، شعر"عزيزِ سرزمينم، تولّدت مبارك" را که براي زاد روزِ دکتر محمد مصدق (بیست و نهم اردیبهشت ماه) ا سروده است در اینجا می آوریم.

تو باغ احمد آباد، مهموني دادم امشب
شكوهِ سربلندي به سر نهادم امشب
هزار ماهِ غلتان از آسمان ستاندم
به سر درِ كوچه‌هاش، خيابوناش نشاندم
گُلِ ستاره ها را دونه به دونه چيدم
چيدم و دونه دونه باز به نخ كشيدم
اينهمه آسمان را، به ايووناش بردم
به نرده‌هاش بستم، به خادمش سپردم
به آسمونا گفتم، باغچه‌ها رُو آب بدن
درختا رُو بشوین، گلارُو آفتاب بدن
به كاكل قمريا، گل وگياه بستم
قفلِ هر آن قفس را بريدم و شكستم
«درِ شكسته»‌ را هم ميان باغ بردم
گرد و غبارِ آن را با مژه هام ستردم
آن تنِ آهنين را به سينه‌ام فشردم
بوسه به زخمش زدم، خروشمو نخوردم
كه زخمِ روزگاران به روزِ آن ستوران
هزار لعن و نفرين، از رگ و ريشة جان
گلخونه ها رو بردم توي اتاقا كاشتم
يكي يه سروِ آزاد رو پله‌ها گذاشتم
به شاخة درختا، بادكنك ها رُو بستم
به شوق و شورِ روزت كنارشون نشستم
سبز و سفيد و قرمز، بيرق ايران شده
انگاري‌كه اين سه رنگ رنگِ دل و جان شده
نقل و نبات بردم به پيشگاهِ مهمان
نون و پنير و سبزي، چاييِ خوبِ گيلان
كنارِ حوضِ کاشي، مهموناتوُ نشوندم
سازمُو كوك كردم، ترانه هامُو خوندم
ترانه هاي اون وقت، زمونه‌اي كه بودي
سرود زندگي را اومدي و سرودي
همان سرود، امروز، سرودِ هستيِ ماست
از آن سرود، امشب، سرور و غوغا بپاست
بزرگِ احمد آباد، خيالت آسوده باد
به سال و ماه و روزت، هيچي نرفته از ياد
به بچه ها هم امشب كه مانده بود يادم
يه بادكنك يه بيرق يه نونِ قندي دادم
يه كيكِ خونگي هم برات آوُرده بودند
تا برسم به دادَش گنجشكا خورده بودند
خوب شد پرنده ها هم به مهمونيت اومدن
قناريا، قمريا، خوندن و چهچه زدن
يكي دو روز جلوتر، طلاهامُو فروختم
براي سالروزت عباي ترمه دوختم
عباتو جاي دادم به روي خوابگاهت
پهلويِ چوبدستت كنارِ شب كلاهت
عزيزِ سرزمينم،
تولدت مبارك
منیر طه، ونكوور ـ ۲۹ ارديبهشت ۱۳۸۶ـ ۱۹مي۲۰۰۷

فريدون مشيري يكي از مهربانان روزگار ما در مقدمهً «آواز ِآن پرندهً غمگین» و «یک گرد باد آتش» می نویسد:

«دو شعر با یاد بزرگ مردی که برای رهائی ملّت های شرق برخاست و جان بر سر این کار گذاشت.»

آواز ِآن پرندهً غمگین

هر چند پای ِباد درین دشت بسته است؛ / روزی پرنده ای / خواهد گذشت از سر ِاین خانه های تار،
خواهد شنید قصهً خاموشی تو را / از زاری ِ خموش ِ درختان ِ سوگوار
****
بر بال ابرهای مسافـر / خواهد گریست در دشت. / همراه باد های مهاجر، / خواهد پرید در کوه.
آنگاه آن پرنده / از چشم های گمشده در اشک / از دست های بسته به زنجیر / از مشت های پر شده از خشم
آوازهای غمگین، / خواهد خواند.
****
آواز های او را / جنگل برای دریا / دریا برای کوه / تکرار می کنند / وان موج نغمه ها / جان های خفته را
در هر کرانه ای / بیدار می کنند.
****
البرز، این شاهد صبور ، که آموخت؛ / زآن روح استوار تر از کوه، / درس شکوهمندی، / با یاد رنج های تو،
سیلاب ِ دَرد را / تا سال های سال / بر گونه های سوخته خواهد راند.
****
بعد از تو ، تا همیشه، / شب ها و روزها، / بی ماه و مهر می گذرند از کنار ما.
اما، / پشت دریچه ها، / در عمق سینه ها، / خورشید ِ قصه های تو همواره روشن است.
از بانگ راستین تو، ای مرد ، ای دلیر / آفاق شرق تا همه اعصار پر صداست.
****
نام بزرگ تو / این واژه ی منزه، / نام پیمبرانه / آن " صاد" و " دال " ُمحکم / آن " قاف" آهنین
ترکیب خوش طنین، / تشدید ِ دلپذیر ِ مُصدّق، /
مصداق صبح صادق؛ / یاد آور طلوع رهائی، / پیشانی سپیده ی فردا است!
****
نام بزرگ تو / در برگ برگ یاد درختان ِ این دیار
در قصه ها و زمزمه ها و سرود ها
در هر کجا و هر جا / تا جاودان به گیتی / خواهد ماند.
هر چند پای باد درین دشت بسته است!
اسفند ۱۳۴۶ فریدون مشیری

یک گرد باد آتش
در سوگ مرد ِ مردان، / از درد می گدازم. / اشکی نمی فشانم. / شعری ، نمی توانم!
جان، نه، که این دوار ِ جنون است در سرم / خون، نه، که شعله های مذاب است در تنم
****
اینجا هزار صاعقه افتاده ست. / اینجا هزار خورشید، ناگاه / خاموش گشته است
اینجا هزار مرد، نه، صد ها هزار مرد / از پا در آمده است!
در سوگِ مردِ مردان / از درد می گدازم / آن جان تابناک نباشد؟ / باور نمی کنم.
****
از قلّه های شرق / مانندِ آفتاب بر آمد / تنها.
تنها تر از تمامی تنهایان / فرهاد وار تیشه به کف، راه می گشود، / هر واژهء کلامش،
یک شاخه نور بود، / هر نقطه ی پیامش / یک گِردباد آتش!
می رفت برج و باروی بیداد بشکند. / می رفت توده های پریشان خلق را / از تنگنای رنج اسارت رها کند.
****
اهریمنان عالم ، / همداستان شدند! / توفان و سیل و موج و تلاطم / شمشیر می زدند که : تاراج!
فریاد می کشید که: ـ « مَردُم » !
****
بسیار تیر ها که رها شد به پیکرش / بسیار سنگ ها که شکستند بر سرش
او، همچنان رهائی مردم را / فریاد می کشید.
****
در دره های شرق / خود کامگان ظلمت / خورشید را به بند کشیدند
خورشید در قفس! / چون شیر می خروشید / تا آخرین نفس.
****
فریاد های او /در لحظه های آخر / در های و هوی سنگدلان گم بود.
امّا، / هنوز، بر لب لرزانش. / یک حرف بود، / آن هم: مردم بود!
****
در سوگِ مردِ مردان / شعری نمی توانم.
اسفند ۱۳۴۶فریدون مشیری

محمد رضا شفیعی کدکنی (م. سرشک) در مورد سرایش "مرثیه ی درخت" می گوید
"نسبت به مصدق نوعي حُبّ و بغض توأمان ambivalence پيدا كردم.گاه اين طرف غلبه مي كرد،گاه آن طرف. غالبا شيفتگي بود و كم تر خشم و ترديد. و اين بود و بود تا روزي كه با دوستم رضا سيدحسيني در خيابان استانبول نزديكي هاي ميدان مُخبرالدوله از كتاب فروشي نيل مي آمديم. روزنامه هاي عصردرآمده بود. كيهان در گوشه ي صفحه ي اول خبر مرگ مصدق را چاپ كرده بود. مدتي به روزنامه خيره شدم و خطاب به مصدق عباراتي گفتم: كه خوب، پيرمرد بالاخره... يكباره زدم زير گريه؛ از آن گريه هاي عجيب و غريب كه كم تر در عمرم بر من مسلط شده است. رضا سيد حسيني دست مرا گرفته بود و مي كشيد كه بي صدا! الان مي آيند و ما را مي گيرند و من همان طور نعره مي زدم. بالاخره از او جدا شدم و خودم را رساندم به خانه مان. منزلي بود در خيابان شيخ هادي... با يكي از هم كلاسي هاي هم شهري ام اجاره كرده بودم. گريه كنان رفتم به خانه و در آن جا شعر "مرثيه ي درخت" را سرودم:»

مرثیه ی درخت
دیگر کدام روزنه، دیگر کدام صبح / خواب بلند و تیره ی دریا را
- آشفته و عبوس- / تعبیر می کند؟ / من می شنیدم از لب برگ / - این زبان سبز-
در خواب نیم شب که سرودش را / در آب جویبار، بدین گونه شسته بود:
- در سوكت ای درخت تناور! / ای آیت خجسته ی در خویش زیستن!
ما را / حتی امان گریه ندادند.
من، اولین سپیده ي بیدار باغ را - آمیخته به خون طراوت -
در خواب برگ های تو دیدم / من، اولین ترنم ِ مرغان صبح را
- بیدار ِ روشنایی ِ رویان ِ رودبار - / در گل فشانی تو شنیدم.
دیدند بادها، / کان شاخ و برگ های مقدس
- این سال و سالیان که شبی مرگواره بود - / در سایه ی حصار تو پوسید
دیوار، / دیوار ِ بی کرانی ِ تنهایی تو -
یا / دیوار باستانی ِ تردیدهای من / نگذاشت شاخه های تو دیگر
در خنده ی سپیده ببالند / حتی، / نگذاشت قمریان پریشان
(اینان که مرگ یک گل نرگس را / یک ماه پیش تر/ آن سان گریستند)
در سوك ِ ساکت ِ تو بنالند.
گیرم، / بیرون ازین حصار کسی نیست / گیرم در آن کرانه نگویند
کاین موج روشنایی مشرق / - بر نخل های تشنه ی صحرا، يمن، عدن...
یا آب های ِ ساحلی ِ نیل - / از بخشش ِ کدام سپیده ست
اما، / من از نگاه آینه / - هر چند تیره، تار- / شرمنده ام که: آه
در سکوتت ای درخت تناور، / ای آیت خجسته ی در خویش زیستن،
بالیدن و شکفتن، / در خویش بارور شدن از خویش،
در خاک خویش ریشه دواندن / ما را / حتی امان گریه ندادند.
۱۵ اسفند ۱۳۴۵

فریدون تولّلی در سال ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ نوشته هایش را در دفاع از ملی شدن صنعت نفت و مخالفت با استعمار انگلیس در روزنامة صدای شیراز به چاپ رساند. فریدون تَوللّی در سال ۱۳۳۱ در وصف پایداری مصدق سروده است:
تا به تاریخ بشر، دست امان خواهد بود / نام والای مصـدق به جهان خواهد بود
جان فدای سخنش باد که تا دامن حشر / درس بیداری ابناء زمان خواهـــد بود
مشت کوبنده، نشان داد به کوبنده ی خلق / که به فرجام سخن، مشت گران خواهد بود
بانگ ناقوس وی از وحشت ایرانِ خموش / نهضتی ساخت که جوشان و دمان خواهد بود...
نام ایرانِ کهن زنده شد از همّتِ خلق / خُنک آن قوم کزو نام ونشان خواهد بود

توللی در شعر «سوگند» می گوید:
مصّدقا! چه ستم ها، که بر تو رفت و، نرفت / به پیشگاه ِ تو، کاری ز دست ِ بسته ی ما!
شرار ِ عشق ِ تو ، با کینه های ِ تشنه، هنوز / زبانه می کشد، از سینه های ِ خسته ی ما!
چه همرهان، که درین گیر و دار ِ مرگ و حیات / به "نام ِ پاک ِ تو" بر موج ِ خون، روانه شدند!
ز ِ جان ِ پاک، گذشتند و، پیش ِ تیر ِ هلاک / شهید ِ شوق و، سرافراز ِ جاودانه شدند!
چه همرهان! که به بیغوله های ِ سرد و خموش / سرود ِ مهر ِ تو خواندند، در شبان ِ دراز!
سپیده دم، به یکی "خوشه تیر" سرکش و مرد / نگون شدند و به گل رفت، آن فسانه ی راز!
شکنجه بود و، بلا بود و، بند بود و، عذاب / سزای ِ هر که برآورد دم، به یاری ِ تو!
تو ایستاده، چو کوه از میان ِ آتش و، خلق / گرفته، درس ِ شهامت، ز پایداری ِ تو!
ز حکم ِ محکمه، قدر ِ تو، برفزود و، به دهر / به داوران ِ تو، جز ننگ ِ جاودانه، نماند!
"دفاع ِ گرم ِ تو" پرتو فشان، به ظلمت ِ شرق / چنان گرفت، که دامی، بزیر ِ دانه، نماند!
تو، گر بمانی و گر بگذری، درین دم ِ عمر / به انتقام ِ تو، آماده، جمله مرد و زنیم!
پیام ِ نغز ِ تو، در گوش و، خون ِ تشنه، بجوش / ستاده، بر سر ِ سوگند و عهد ِ خویشتنیم!

در قصیده‌ای از دكتر مظاهر مصفا می‌خوانیم كه وصف دادگاه مصدق است:
رفتم به دادگاهِ مصدق/ دیدم جلال و جاهِ مصدق
كشتیِّ دل شكست چو برخاست/ توفانِ اشك و آهِ مصدق
بر پاكی و عقیدت و نیّت/ دو چشمِ تر ، گواهِ مصدق
برقِ نجاتِ مردمِ مشرق/ می‌جَست از نگاهِ مصدق
كوهی زِعزم و رایْ نهان بود/ در پیكرِ چو كاهِ مصدق...
فردا زِ سوی شرق برآید/ فریادِ دادخواهِ مصدق
ای‌ دل غمین مباش كه باشد/ دستِ خدا پناهِ مصدق
ایرانیان غریو برآرند/ یا مرگ یا که راه مصدق

شاعر برجسته، حمید مصدق در شعر "رهنورد آزادگی" می گوید:

روزگاری رفت و مردی برنخاست / زین خراب آباد گردی برنخاست
دشمنان را دشمنی پیدا نشد / دوستان را همنبردی برنخاست
هر که چون من گرمخویی پیشه کرد / از دلش جز آه سردی برنخاست
صد ندا دادیم دشمن سر رسید / از میان جمع فردی برنخاست
درد از درمان گذشت و هیچ کس / از پی درمان دردی برنخاست
در ره آزادگی از جان حمید / چون مصدق رهنوردی برنخاست

با آخرين پيام تاريخی دکتر محمّد مصدق در دادگاه تجديد نظر نظامی بعنوان وداع با ملت ايران و شعر «بزرگداشت، از حمید مصدق، به یاد آن بزرگ مرد» به این سروده های تاریخی پایان می دهیم:
"عمر من و شما و هرکس چند صباحی دير يا زود به پايان می رسد ولی آن چه می ماند حيات و سرافرازی يک ملت مظلوم و ستم ديده است. از مقدمات کار و طرز تعقيب و جريان دادرسی معلوم است که در گوشه زندان خواهم ماند و اين صدا و حرارت را که هميشه درخير مردم به کار برده ام خاموش خواهند کرد و ديگر جزدراين لحظه نمی توانم با هموطنان عزيز صحبت کنم. بدينوسيله از مردم رشيد و عزيز ايران مرد و زن و پيروجوان توديع ميکنم و تاًکيد مي نمايم که در راه پرافتخاری که قدم برداشته‌اند از هيچ حادثه‌ای نهراسند و نهضت مقدس خود را ادامه دهند و يقين بدانند خدا يار و مدد کار آن‌ها خواهد بود."

به یاد آن مرد بزرگ از حمید مصدق
«نمی دانی که بعد از تو/ چه بر ما رفت / و چه گل های سرخی / بهتر از صد گل / هزاران گل / به روز تيرباران ها / به روی خاک افتادند / چه تختی ها / پس از آن گونه سختی ها / به مردی جان سپردند و به پيش خصم / جوانمردانه اِستادند /// تو بودی اوستاد مردی و رادی / تو درس راد مردی را / به مردان ياد می دادی / و ما پويندگان راه تو/ تا روز پيروزی / و بهروزی / به جان راه تو را پيوسته می پوئيم / و می گوئيم / گرامی باد نام تو / و نامی باد / نام تو

دکتر پرویز داورپناه
۲۹ اردیبهشت ماه ۱۳۹۱