فرنگیس حبیبی: جامعه‌شناس، روزنامه‌نگار و نویسنده فقید
فرنگیس حبیبی، جامعه‌شناس و نویسنده که سال‌هایی دراز ریاست بخش فارسی رادیو فرانسه را به عهده داشت، در پی یک بیماری سخت، صبح شنبه ۲۷ بهمن/ ۱۶ فوریه در هفتاد و دوسالگی در پاریس درگذشت. کتاب «جنگ با من از فاصله دور سخن گفته است» چندی پیش از درگذشت او منتشر شد. در این اثر فرنگیس حبیبی تصویری در ۲۶ قطعه از زندگی، تأملات و تجربه‌های خود به عنوان یک انسان تبعیدی به دست می‌دهد: روایتی شخصی که جنبه همگانی دارد.
نگاه‌ها و اندیشه‌ها
در سال‌هایی که فرنگیس حبیبی ریاست بخش فارسی رادیو فرانسه را به عهده داشت، در برنامه «نگاه‌ها و اندیشه‌ها» جلوه‌هایی از ادبیات تبعید را معرفی می‌کرد. این برنامه‌ها در آن سال‌ها که هنوز اینترنت در ایران همگانی نشده بود، یک حادثه فرهنگی به شمار می‌آمد.
«نگاه‌ها و اندیشه‌ها»ی فرنگیس حبیبی همواره تابع ساختار مشخصی بود: یک مقدمه کوتاه در معرفی اثر و نویسنده‌اش و سپس گفت‌وگویی کوتاه با نویسنده. چنین بود که صدای نویسندگان تبعیدی در ایران هم طنین‌انداز می‌شد. این رابطه اما یک‌سویه نبود. فرج سرکوهی در صفحه فیسبوکش خاطره‌ای از یکی از سفرهای فرنگیس حبیبی را در دوران ریاست جمهوری اکبر هاشمی رفسنجانی روایت می‌کند:
«خانم فرنگیس حبیبی به ایران آمده بود. به من زنگ زد تا هم را ببینیم. گفت مصاحبه می‌خواهد و می‌خواهد گزارشی بنویسد از جمله درباره سانسور برای رادیو فرانسه (…) بعد از مصاحبه و گفت‌و‌گو درباره گزارش او، دل به دریا زدم و به او گفتم ما نویسندگان متنی نوشته‌ایم در اعتراض. آیا خطر می‌کند که این متن را به خارج ببرد و در فرانسه به کسانی بدهد که می‌گویم؟ با علاقه قبول کرد. متن را برد و به کسانی که من گفته بودم داد. از رادیو فرانسه هم پخش شد. از کسانی بود که در انتشار متن ۱۳۴ به ما کمک کرد. این کمک در آن روزگار که به جایی دسترسی نداشتیم و ترس حکومت می‌کرد، کمکی بزرگ بود.»
« (…) در سال‌های اولی که به خارج آمده بودم و از “حقیقت ساده” تنها یک یا دو دفترش بیرون آمده بود، [فرتگیس حببیی] با من مصاحبه کرد. آن وقت‌ها رسانه‌های ایرانی خارج از کشور زیاد نبود، همان‌هایی هم که بودند توجهی به زندان و سرگذشت ما نداشتند.»
«یک حقیقت ساده» نخستین اثری است که در زمینه خاطرات زندانیان سیاسی در سال‌های دهه ۶۰ منتشر شد. در فاصله سال‌های ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰ به ندرت کتاب قابل تأمل و اثر ماندگاری در خارج از ایران منتشر شده که در برنامه «نگاه‌های و اندیشه‌های» فرنگیس حبیبی معرفی نشده باشد.
اما فرنگیس حبیبی فقط یک روزنامه‌نگار فرهنگی نبود. او از نسل نویسندگانی بود که در «میدان» هم حضور دارند. یادداشت‌هایش از سفر به کابل نمونه‌ای از دقت او به عنوان یک روزنامه‌نگار در مشاهده جزئیات رویدادهایی‌ست که معمولاً در میان خبرهای ریز و درشت روز از چشم پنهان می‌مانند.
چمدانی پر از رویا، مقداری هدف و چند کتاب
همین دقت در دیدن جزئیات و میل به بازگویی رویدادهای به ظاهر پیش‌پاافتاده زندگی روزانه که ممکن است سندیت تاریخی پیدا کنند را در کتاب «جنگ با من از فاصله دور سخن می‌گوید» می‌توان سراغ گرفت. این کتاب را انتشارات استوک مدتی پیش از درگذشت فرنگیس حبیبی به زبان فرانسه منتشر کرده است.
فرنگیس حبیبی که در ۱۹ سالگی به قصد تحصیل به فرانسه آمده بود، جنبش مه ۶۸ را از نزدیک تجربه و درک کرده بود. یکی از دستاوردهای این جنبش برای ادبیات جهان، ورود تجربه شخصی به عرصه تجربه همگانی بود. بیانگر این معنا: تو هم بخشی از تاریخ هستی. از خودت بگو و از آنچه که تجربه کرده‌ای، اما طوری بگو که دیگران هم بتوانند بخشی از تاریخ زندگی خودشان را در آن بازیابند – ادبیات به عنوان یک کنش سیاسی، جلوه‌ای از شورش درون.
حبیبی که در جوانی جنبش مه ۶۸ را در فرانسه تجربه کرده بود، انقلاب بهمن ۵۷ را در وطن به چشم دید. در «جنگ با من از فاصله دور سخن می‌گوید» تأثیر آن شورش و این انقلاب را می‌توان دید. ۲۶ قطعه از خاطرات و تأملات او که در کنار هم می‌نشینند تا تصویری شخصی از یک رویداد تاریخی را همگانی کنند. در فرازی از این کتاب می‌نویسد:
«در چمدان‌هایمان به مقدار زیادی رویا، مقداری هدف و شمار زیادی کتاب به همراه آوردیم. چند هفته اول انقلاب مثل یک صبح بهاری بود، شکوفا و پر از وعده. همه آستین‌هایشان را بالا زده بودند، هر روز صبح روزنامه‌ها بدون سانسور منتشر می‌شدند، ظهر برای رسیدن به یک کنفرانس به سمت دانشگاه هجوم می‌آوردیم، غروب سری به نمایشگاه‌هایی می‌زدیم که قبلا ممنوع بودند، شبانگاه به کنسرت خوانندگان متعهدی می‌رفتیم و جشن‌مان کامل بود. کم کم تظاهرات به سمت اعدام این و آن پیش رفت.»
فرنگیس حبیبی نیز مانند بسیاری از تحصیلکردگان دگراندیش از دانشگاه پاکسازی و از تدریس منع شده بود. با شدت گرفتن دستگیری‌ها و اعدام‌ها و با بالا گرفتن جنگ او یک بار دیگر جلای وطن کرد. این‌بار نه به عنوان یک دانشجو، بلکه به عنوان یک انسان تبعیدی. اولین تصویری که او از فرودگاه اورلی پاریس به دست می‌دهد، درخشش رنگ‌های شاد است.
این سرآغاز داستانی است که فرنگیس حبیبی در آخرین فصل زندگی‌اش در ۲۶ قطعه روایت می‌کند. او در گفت‌وگویی گفته است که در نوشتن این کتاب از ادبیات کهن ایران تأثیر پذیرفته. یکی از دستاوردهای ادبی نویسندگانی که از جنبش مه ۶۸ تأثیراتی پذیرفته بودند، گرایش به ادبیات در مشرق‌زمین بود.
الاهه نجفی / رادیو فردا
