واکسیناسیون، بهترین راه پیشگیری از ابتلا به آنفلوآنزاست

آنفلوآنزا چیست؟

همه‌ساله با آغاز شهریورماه و پیش از شروع فصل سرما، متخصصان به مردم به‌ویژه به افراد درمعرض‌خطر، تزریق واکسن آنفلوآنزا را توصیه می‌کنند.

اما آنفلوآنزا چیست؟

چگونه فرد را مبتلا می‌کند؟

افراد درمعرض‌خطر چه کسانی هستند؟

عوارض این بیماری چیست و راه‌های پیشگیری از آن کدام است؟

چرا شهریورماه، زمان مناسبی برای تزریق این واکسن است و...
 اینها پرسش‌هایی است که با دکتر «داوود یادگاری»، متخصص بیماری‌های عفونی و گرمسیری و رئیس مرکز تحقیقات عفونی-گرمسیری دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی در میان گذاشته‌ایم که از نظرتان می‌گذرد.

 بیماری آنفلوآنزا چیست و با چه علائمی بروز می‌کند؟

آنفلوآنزا یک بیماری ویروسی بسیار مسری و دارای انواع A، B و C است. هرچند در فصول سرد، آنفلوآنزای نوع B هم شیوع پیدا می‌کند، اما شایع‌ترین آن آنفلوآنزای نوع A است. این ویروس معمولا از طریق ترشحات تنفسی به دیگران منتقل می‌شود و اطرافیان فرد در محیط خانواده و محیط‌های کاری به‌ویژه کسانی را که نسبت به ابتلا به این ویروس مستعد هستند، مبتلا می‌کند. علائم بیماری معمولا به‌صورت تب ناگهانی، احساس لرز، گاهی لرز واقعی، درد کلی بدن، سرفه، ترشحات توأم با خلط، درد پشت قفسه صدری، درد دور چشم، در مواردی درد مفاصل و نیز کوفتگی بدن و ضعف و بی‌حالی شروع می‌شود. از علائم دیگر این بیماری آبریزش از بینی و گلودرد است و در برخی از موارد مانند آنفلوآنزای H١N١ (آنفلوآنزای خوکی) افراد دچار اسهال و استفراغ نیز می‌شوند. آنفلوآنزا با وجود آنکه یک بیماری پر سروصداست، اما در گروه‌هایی که پرخطر نیستند (مانند افراد سالم و جوان) خودبه‌خود بهبود می‌یابد. هرچند ممکن است فرد مدت‌ها سرفه‌های خشک یا دیگر علائم غیراختصاصی را نیز داشته باشد. از عوارض عمده و مهم این بیماری، مشکلات ریوی است که می‌تواند منجر به عفونت‌های ریوی توسط خود ویروس شود یا اینکه عفونت‌های گوشی ثانویه در فرد ایجاد کند. سینوزیت از دیگر عوارض ابتلا به آنفلوآنزاست. علائم پنومونی ویروسی، ابتلای فرد به تنگی نفس و احساس درد در قفسه صدری یا تپش قلب از دیگر عوارض این بیماری است. در برخی موارد، فرد با وجود بهبودی نسبی و زمانی که علائم آنفلوآنزا فروکش کرده، به‌طور ناگهانی دچار تب‌ولرز تکان‌دهنده، سرفه و درد قفسه سینه توأم با خلط چرکی می‌شود که به آن پنومونی ثانویه می‌گویند و از عوارض آنفلوآنزاست.

 تفاوت آنفلوآنزای فصلی با آنفلوآنزای همه‌گیر چیست؟

همان‌طور که اشاره کردید، دو نوع موارد ابتلا به آنفلوآنزا وجود دارد. نخست پاندمی (همه‌گیری) این بیماری است که امکان دارد هرچند سال یک‌بار در بسیاری از کشورهای دنیا شیوع یابد و تمام دنیا را مبتلا کند. نوع دیگر آنفلوآنزایی است که همه‌ساله و در فصول سرد سال شاهد آن هستیم و به آن آنفلوآنزای فصلی اطلاق می‌شود. خوشبختانه آنفلوآنزای فصلی در مقایسه با آنفلوآنزای همه‌گیر با عوارض زیاد و مرگ‌ومیر همراه نیست و همه‌ساله در تمام کشورها ظهور می‌یابد. لازم به ذکر است که این نوع آنفلوآنزا در کشور ما همه‌ساله از اوایل مهرماه به بعد شیوع می‌یابد.

 چرا تزریق واکسن آنفلوآنزا باید همه‌ساله تکرار شود؟

به‌دلیل تغییر ژن در ویروس آنفلوآنزا همه‌ساله تغییراتی در آنتی‌‌ژن ویروس ایجاد می‌شود. به عبارتی واکسن‌های آنفلوآنزا همه‌ساله با آنتی‌ژن جدید روانه بازار دارویی جهان می‌شود؛ یعنی حتی افرادی که قبلا علیه ویروسی از آنفلوآنزا واکسینه شده‌اند و بدنشان آنتی‌بادی علیه ویروس ترشح کرده است، به ‌دلیل تغییر ژن‌های این ویروس برای کاهش احتمال ابتلای آنان به این بیماری، نیازمند تزریق واکسن جدید هستند. درواقع هر واکسنی، سوش‌های خاصی از بیماری آنفلوآنزا را دربر می‌گیرد و قادر به پوشش تمام سوش‌ها نیست.

 چه گروه‌هایی بیشتر در معرض خطر ابتلا به عوارض آنفلوآنزا قرار دارند؟

افراد بالای ٦٥ سال که در معرض خطر عوارض آنفلوآنزا قرار دارند، باید علیه این ویروس واکسینه شوند. برخی کشورها واکسینه‌شدن در برابر ویروس آنفلوآنزا را برای بچه‌های شش‌ ماه تا زیر چهار سال ضروری می‌دانند. در کشور ما به دلیل محدودیت واکسن بهتر است، تزریق واکسن به کودکان با نظر پزشک انجام شود. بیماران مزمن ریوی مانند مبتلایان به آسم و برونشیت‌های مزمن به دلیل آنکه بیشتر در معرض ریسک ابتلا به آنفلوآنزا قرار دارند یا افرادی که بیماری قلبی دارند، چه افرادی که خون‌رسانی به قلب آنان به‌درستی انجام نمی‌شود یا عده‌ای که به اختلالات دریچه‌ای زمینه‌ای مبتلا هستند یا افرادی که نارسایی قلبی دارند، نیز حتما باید واکسینه شوند. خانم‌های باردار نیز جزء گروه‌های پرخطر محسوب می‌شوند. به‌خصوص اگر سه‌ماهه دوم و سوم بارداری‌شان مصادف با فصل زمستان و شیوع آنفلوآنزای فصلی باشد، حتما باید این واکسن را تزریق کنند. افراد دچار نقص سیستم ایمنی نیز از دیگر گروه‌های پرخطر محسوب می‌شوند؛ برای مثال افرادی که مبتلا به ایدز و سرطان هستند یا گروهی که داروهای سرکوب‌کننده ایمنی مصرف می‌کنند، مانند افراد سرطانی یا بیمارانی که پیوند اعضا شده‌اند یا افرادی که ناگزیرند در طولانی‌مدت کورتون با دوز بالا مصرف کنند، نیز جزء گروه‌هایی هستند که ریسک بالایی برای ابتلا دارند. بچه‌های زیر ١٨ سالی که ناچارند به علت برخی بیماری‌ها، طولانی‌مدت از آسپرین استفاده کنند، به‌ دلیل آنکه در صورت ابتلا به آنفلوآنزا مبتلا به بیماری‌ای به نام «سندرم ری» می‌شوند، نیز تأکید می‌شود که حتما علیه این ویروس واکسینه شوند. مبتلایان به دیابت، افرادی که بیماری‌های مزمن کلیوی یا نارسایی کلیه دارند و دیالیز می‌شوند، هم جزء گروه‌های پرخطر به‌حساب می‌آیند. اما در مواردی برخی افراد، هرچند خود جزء گروه‌های پرخطر نیستند، اما به‌دلیل آنکه بیشتر در معرض عوارض بیماری قرار دارند، مانند عده‌ای که در خانه سالمندان به فعالیت مشغول‌اند، نیز حتما باید واکسینه شوند. همچنین اشخاصی که در خانه آنان افراد با ریسک‌ بالا وجود دارد، مانند بیمارانی که در بالا به آن اشاره شد، نیز بهتر است علاوه بر فرد درمعرض‌خطر، سایر اعضای خانواده هم واکسن آنفلوآنزا تزریق کنند. گروه دیگر واجد شرایط تزریق این واکسن افرادی هستند که از بچه‌های زیر شش‌ ماه مراقبت می‌کنند؛ به عبارتی مادری که نوزاد دارد، بهتر است در فصل زمستان واکسینه شود، چون در صورت ابتلای او به این بیماری، امکان ابتلای نوزاد وی نیز وجود دارد. از سوی دیگر تأکید می‌شود تمام شاغلان در مراکز بهداشتی، درمانی، اعم از پرستاران و پزشکان به علت اینکه هم در محیط بیمارستان و مراکز درمانی بیشتر مستعد ابتلا به ویروس هستند و هم در صورت ابتلا، ممکن است ویروس را از بیماری به بیمار دیگر و حتی به خانواده خودشان منتقل کنند، باید علیه این ویروس واکسینه شوند. از سوی دیگر تأکید می‌شود تمام کودکان زیر هشت‌ سال درصورتی‌که تا به حال واکسینه نشده‌اند، برای ایجاد ایمنی مناسب، دو بار واکسن آنفلوآنزا تزریق کنند. به عبارتی پس از تزریق نوبت اول واکسن، یک دوز واکسن مشابه، یک ماه (چهار هفته بعد) تکرار شود. گفتنی است واکسن در افرادی که نقص سیستم ایمنی دارند یا عده‌ای که سن بالا دارند، اثری به‌مراتب کمتر از افراد جوان‌تر دارد. در واقع واکسن در افراد جوان ایمنی بهتری ایجاد می‌کند. اما طبیعتا باید افراد مسن را که در معرض خطر عوارض آنفلوآنزا قرار دارند، واکسینه کرد. همچنین ضروری است افرادی که مسافرت می‌روند به‌خصوص حجاجی که به مکه و مدینه مشرف می‌شوند، به ‌دلیل آنکه در برخورد با افراد گوناگون از نقاط مختلف دنیا قرار دارند و ممکن است خطر اپیدمی آنفلوآنزا در این افراد در طول سفر مشکلی ایجاد کند، حتما باید نسبت به بیماری آنفلوآنزا واکسینه شوند.

 ابتلا به آنفلوآنزا در افراد دچار بیماری‌های زمینه‌ای چه تفاوتی با سایرین دارد؟

ابتلا به آنفلوآنزا در افراد دچار بیماری‌های زمینه‌ای سبب تشدید بیماری‌های آنان می‌شود؛ برای مثال در افرادی که بیماری‌های قلبی یا ریوی مانند آسم دارند، ابتلا به آنفلوآنزا سبب تشدید بیماری در آنان می‌شود. یا در بیماران قلبی، آنفلوآنزا ممکن است منجر به نارسایی قلبی شود. همچنین در بیماران ریوی، ممکن است عوارض ریوی مانند آسم در مبتلایان تشدید شود. به همین دلیل در فصول سرد که ابتلا به آنفلوآنزا شایع‌تر است، شاهد افزایش میزان بستری افراد در بیمارستان‌ها، به‌ویژه افرادی که بیماری‌های زمینه‌ای دارند، هستیم.

 عوارض آنفلوآنزا برای کودکان چگونه بروز می‌کند؟

آنفلوآنزا در کودکان زیر چهار سال به‌خصوص زیر دو سال می‌تواند توأم با عوارض بیشتری باشد و منجر به بستری‌شدن این کودکان در بیمارستان شود. برای مثال، اوایل مهر که فصل بازگشایی مدارس است و تماس کودکان در محیط مدرسه بیشتر می‌شود، کودکانی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، این ویروس را با خود به منزل می‌آورند و در صورتی که افراد مستعدی مانند گروهی که بیماری زمینه‌ای دارند، در خانه باشند، این افراد دچار بیماری آنفلوآنزا می‌شوند. بسته‌بودن محیط خانه‌ها از دیگر دلایلی است که میزان شیوع این بیماری را در خانه‌ها و در محیط‌های بسته افزایش می‌دهد.

 راه‌های پیشگیری از ابتلا به آنفلوآنزا چیست؟

رعایت بهداشت فردی از نکات ضروری و مهم در این زمینه است. اگر فردی به این بیماری مبتلا شد، حتما باید در منزل استراحت و از رفتن به سر کار خودداری کند. همچنین در صورت ابتلای کودکان در سنینی که به مهدکودک یا مدرسه می‌روند، ضروری است با هدف جلوگیری از ابتلای سایرین به این بیماری، کودک در خانه استراحت کند. مسئله دوم، مربوط به اختصاصی‌بودن مراقبت از بیمار است. به عبارتی باید مراقبت از فرد مبتلا‌به‌آنفلوآنزا فقط توسط یک نفر انجام شود تا اگر وی هم مبتلا شد، حداقل یک نفر در خانه به این بیماری مبتلا شده باشد. در صورت امکان، این مراقبت باید در یک اتاق مجزا انجام شود. فرد مبتلا بهتر است حتی در محیط خانه ماسک بزند. همچنین باید تلاش کند از پراکنده‌شدن ترشحات دهان و بینی خود هنگام عطسه و سرفه‌کردن جلوگیری کند. استفاده از آستین در جلوی دهان و بینی هنگام سرفه‌کردن با هدف جلوگیری از تماس قطرات آلوده به صورت یا مخاط چشم فرد دیگر، از دیگر راه‌های پیشگیری است. از طرف دیگر فرد مبتلابه‌آنفلوآنزا باید از دست‌دادن با دیگران برای جلوگیری از انتقال بیماری خودداری کند. حتما دست خود را با آب و صابون بشوید. هرچند رعایت بهداشت فردی در این زمینه بسیار مهم است، اما بهترین راه برای پیشگیری از ابتلا به بیماری آنفلوآنزا، واکسیناسیون است. به‌همین‌منظور همه‌ساله کشورهای متعدد، دستورالعمل‌های کشوری را تهیه می‌کنند که براساس آن افراد درمعرض‌خطر باید  نسبت به ویروس آنفلوآنزا واکسینه شوند. هرچند تمام افراد در هر سن و سال (به غیر از کودکان زیر شش‌ ماه) می‌توانند علیه این ویروس واکسینه شوند و عوارضی برای آنان ندارد.

 چرا متخصصان توصیه می‌کنند تزریق واکسن آنفلوآنزا در شهریورماه انجام شود؟

به ‌دلیل آنکه دو هفته طول می‌کشد تا واکسن اثر خود را نشان دهد. خوشبختانه امسال واکسن در زمان مناسبی توزیع شده و بهتر است واکسن آنفلوآنزا شهریور و اوایل مهر تزریق شود.

 تزریق این واکسن تا چه حد از ابتلا به بیماری جلوگیری می‌کند؟

معمولا حدود ٨٠ تا ٩٠ درصد م‍ؤثر است. البته این به این معنا نیست که کسی که واکسن زده، تصور کند دیگر به آنفلوآنزا مبتلا نمی‌شود. برخی افراد در دو هفته پس از زدن واکسن، که هنوز خطر ابتلا به آنفلوآنزا وجود دارد، گرفتار این بیماری می‌شوند. در بعضی مواقع هم برخی سوش‌های آنفلوآنزا شایع می‌شود که آن سوش‌ها در آن واکسن موجود نبوده و فرد ممکن است با وجود تزریق واکسن به بیماری مبتلا شود. به همین دلیل هم برخی افراد می‌گویند به محض تزریق واکسن به بیماری دچار شده‌اند که این مسئله صحیح نیست.

 آیا تزریق این واکسن در افراد با عوارضی همراه است؟

عوارض واکسن گاهی،  مختصر تورمی در ناحیه تزریق است، گاهی هم ممکن است فرد کمی تب خفیف داشته باشد، اما اکثرا بدون عارضه است. اگر شخصی تب‌دار است، به او توصیه می‌کنیم در مقطعی که تب دارد، واکسینه نشود یا گروهی که حساسیت به تخم‌مرغ دارند (به‌خصوص کسانی که سابقه حساسیت طولانی‌مدت به آن دارند) نباید واکسینه شوند. همچنین عده‌ای که دچار سندرم عصبی «گیلن‌باره» هستند، گزینه‌های مناسبی برای تزریق واکسن به شمار نمی‌روند. اما در مجموع در بقیه افراد واکسن ایمن است و مشکلی ایجاد نمی‌کند. این واکسن به صورت یک آمپول است که در عضلات بازو تزریق می‌شود و افراد می‌توانند بدون نیاز به نسخه پزشک به داروخانه مراجعه و واکسن را تهیه کنند.

 در خبرها آمده بود که اخیرا دانشمندان در حال ساخت واکسنی هستند که نیاز به تزریق همه‌ساله ندارد. لطفا در این مورد بیشتر توضیح دهید.

در صورتی که این واکسن، که کار ساخت آن رو به اتمام است، در سال‌های آینده وارد بازار دارویی دنیا شود، انقلاب بزرگی برای پیشگیری از آنفلوآنزا به شمار می‌رود. در واقع این واکسن به دلیل آنکه تمام سوش‌های آنفلوآنزا را پوشش می‌دهد، فقط یک‌ بار تزریق می‌شود و نیازی به تکرار سالانه آن نیست. هرچند این نکته را نباید فراموش کرد که تزریق واکسن‌های کنونی آنفلوآنزا به‌مرور زمان ایمنی بدن را افزایش می‌دهد. افرادی که سال‌های متمادی واکسن می‌زنند، به دلیل ایمنی بدنشان نسبت به سوش‌هایی که در آن واکسن هم نیست، نسبت به سایرین ایمن‌تر هستند.

 در خبرها به نقل از مسئولان وزارت بهداشت به ساخت واکسن آنفلوآنزا در کشور اشاره شده بود. به نظر شما چرا تاکنون این واکسن در داخل ایران تولید نمی‌شده است؟

ساختن واکسن کار ساده‌ای نیست. همه‌ساله از سراسر دنیا اکثر سوش‌های مختلف آنفلوآنزا جمع‌آوری و به سازمان بهداشت جهانی ارسال می‌شود. این سازمان، سوش‌ها را تعیین می‌کند و پس از آن واکسنی از سوی شرکت‌های داروسازی معتبر جهانی ساخته می‌شود که سوش‌های سال قبل را پوشش می‌دهد. این کار دشواری است. درحال‌حاضر، سوش‌هایی که بیشتر در واکسن‌های امسال وجود دارد، شامل H١N١ (آنفلوآنزای خوکی) است که چندین سال پیش در دنیا همه‌گیر شد و در کشور ما هم تعداد زیادی به آن مبتلا شدند. هرچند واکسن H٣N٢ یا آنفلوآنزای نوع B، چهار سوش را پوشش می‌دهد، ولی متأسفانه در مواردی شاهد هستیم که وقتی اپیدمی اتفاق می‌افتد و سوش‌هایی شایع می‌شود که در واکسن وجود ندارد، ممکن است واکسن، محافظت‌کننده نباشد.

 با وجود سطح پوشش گسترده واکسیناسیون آنفلوآنزا در کشورهای پیشرفته، هنوز در جامعه ما فرهنگ تزریق این واکسن جا نیفتاده است. دلیل این امر را چه می‌دانید؟

این مسئله به وضعیت هر کشور از نظر مسائل فرهنگی، تبلیغاتی و امکاناتی که در اختیار دارند، بستگی دارد. متأسفانه هنوز تابوهای خاصی در کشور ما وجود دارد که البته در بسیاری از کشورهای دنیا هم وجود دارد؛ برای مثال وقتی از برخی افراد سؤال می‌شود چرا واکسن نمی‌زنند؟ یا می‌گویند واکسن را زدیم و بعد مبتلا شدیم یا اینکه برخی دیگر به هزینه آن اشاره می‌کنند و گروهی هم اساسا اعتقادی به واکسیناسیون ندارند. حتی در سیستم‌های بهداشتی-درمانی ما نیز، که همکاران گروه‌های پزشکی در آنجا شاغل‌اند، سطح پوشش واکسیناسیون در حد مطلوبی نیست. به عبارتی با وجود اینکه سیستم درمان کشور به کمک وزارت بهداشت همه‌ساله مبادرت به خرید واکسن می‌کند و این واکسن به‌طور رایگان در اختیار بیمارستان‌ها قرار می‌گیرد، اما استقبال از این واکسن نسبی است. البته به مرور زمان روند آگاهی مردم در این حوزه و به‌تبع آن استقبال از واکسیناسیون رو به افزایش است. مردم رفته‌رفته این واکسن را می‌شناسند و بیماران معمولا در شهریور و مهر برای تزریق واکسن مراجعه می‌کنند و به مصرف آن تمایل دارند، ولی هنوز میزان استقبال به حد ایده‌آل نرسیده است و در این زمینه نیازمند آموزش عمومی به‌ویژه از طریق رسانه‌ها هستیم تا به کمک ابزارهای ارتباطی بتوان در مورد سود این واکسیناسیون و آثارش، به‌خصوص آثار اقتصادی آن، اطلاع‌رسانی کرد. تصور کنید وقتی یک کارمند اداری پس از ابتلا به آنفلوآنزا حدود پنج تا هفت روز قادر نیست به سر کار رود، این مسئله به غیر از زیان اقتصادی ناشی از غیبت کار، میزان بستری‌شدن بیماران در جامعه به‌ویژه در فصول اپیدمی آنفلوآنزا و به دنبال آن هزینه‌های بیمارستانی را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر به دلیل تشدید عوارض بیماری‌های زمینه‌ای، گاهی عوارض آنفلوآنزا منجر به مرگ‌ومیر افراد می‌شود. بنابراین لازم است همه‌ساله روی واکسیناسیون آنفلوآنزا و راه‌های پیشگیری از آن کار کنیم تا بتوان مردم را نسبت به تزریق این واکسن متقاعد کرد. در برخی کشورها ضریب پوشش این واکسن در افراد درمعرض‌خطر بالای ٨٠ تا ٩٠ درصد است که این امر نشانگر خوبی مبنی بر این است که افراد درمعرض‌خطر با پوشش مناسبی واکسینه می‌شوند.
شرق