از پوكي استخوان بيشتر بدانيد
دشمني خاموش در كمين جامعه
تغذيه، نقش مهمي در پوكي استخوان بر عهده دارد. افرادي كه كلسيم كافي در رژيم غذايي آنها وجود ندارد يا ويتامين D كافي دريافت نمي‌كنند، در معرض ابتلاي بيشتري هستند. همچنين نتايج حاصل از مصرف سيگار و قهوه زياد هم در پوكي استخوان ثبت شده است. كساني كه خود سيگار مي‌كشند، يا همنشين سيگاري‌ها هستند، در معرض پوكي استخوان زودرس قرار دارند و زناني كه سيگار مي‌كشند، دچار پوكي استخوان شديدتري هستند. استفاده طولاني از كورتن‌ها يا داروهاي ادرارآور مي‌تواند باعث پوكي استخوان شود. البته قابل ذكر است كه مصرف يك يا چند آمپول كورتن در سال چنين اختلالي را ايجاد نمي‌كند.
هومن قابچي
بيماري يك جور، دو جور نيست. هزار و يك دليل در طبيعت پيدا مي‌شود كه ممكن است گاهي آفتي، ميكروبي، ويروسي، چيزي سر شوخي را با پاره‌يي از وجودتان باز كرده و قدر عافيت و زمان سلامتي را به شما يادآور شود. درمان هم كه اگر خوب متوجه‌اش باشيم، چندان ساده نيست. به زبان ساده‌تر شروع بيماري آسان و خلاص شدن از آن طاقت‌فرساست. اين است كه مي‌گويند پيشگيري بهتر از درمان است.
همه ما اين جمله كليشه‌يي را اگر نگوييم هزاران بار، حداقل صدها بار در طول زندگي خود مي‌شنويم. پيشگيري هم چندان كه به نظر مي‌رسد، كار ساده‌يي نيست. شايد بهتر است بگوييم سهل و ممتنع است. ولي هر چه باشد، ميان پزشكان و جراحان و متخصصان علم پزشكي در يك نقطه اتفاق نظر هست آن هم اينكه اين هزار و يك بيماري در يك چيز مشتركند. تغذيه مناسب و ورزش مي‌تواند نقش پيش‌گيرنده را براي شما و جسم و جان‌تان ايفا كند.
بعضي بيماري‌ها هم به خاطر حمله ويروس و باكتري سر باز نمي‌كنند. بيشتر از پيش يك نوع فقدان در همان تغذيه يا فعاليت جسماني سر برمي‌آورند؛ از پوسيدگي دندان بگير تا درد معده و الخ. حتما شما هم پيش از اين با گزاره‌هايي از اين دست مواجه شده‌ايد كه «قديما اينقدر مريضياي جورواجور نبود» يا «چرا مردمان روستا با اين بيماري‌ها دست و پنجه نرم نمي‌كنند». حقيقت دارد.
خوش‌مان بيايد يا نه، خواسته يا ناخواسته بايد بپذيريم كه برخي بيماري‌ها، امراض شهري‌اند و زندگي بي‌تحرك شهر و همان تغذيه نامناسب باعث و باني آنها مي‌شود. پوكي استخوان نيز از همين دسته است؛ بيماري به ظاهر خاموش و آرامي كه اگر بدن انسان را عصا و پيكره سليمان در نظر بگيريم، موريانه‌وار آن را از درون مي‌پوساند. حالا چه اسمش را بگذارند كمبود كلسيم و هزار و يك ماده غذايي لازم براي بدن يا ورزش نكردن از دوران جواني و جدي نگرفتن در ميانسالي. هر چه هست ناگهان فردي، خودمان باشيم يا عزيزي از اطرافيان‌مان، به خود آمده و مي‌بيند كه نه، انگار قضيه جدي است و شوخي شوخي از همه طرف دارد تحليل مي‌رود. راستش را بخواهيد، پوكي استخوان حالتي است كه در آن استخوان شكننده شده و احتمال شكستگي با ضربات كوچك افزايش مي‌يابد. پوكي استخوان از گرفتاري‌هاي بسيار شايع جوامع بشري است كه بعد از 35 سالگي روند آن در انسان آغاز مي‌شود. بد نيست بدانيد مطالعات نشان داده حدود نيمي از زنان مسن‌تر از 45 سال و 90 درصد زنان مسن‌تر از 75 سال به بيماري پوكي استخوان مبتلا مي‌شوند.
مردان مسن نيز به پوكي استخوان مبتلا مي‌شوند كه البته ميزان ابتلاي آنان كمتر از زنان است. به طور تقريبي از هر سه زن، يك نفر و از هر 12 مرد، يك نفر به پوكي استخوان مبتلا مي‌شوند و اين امر در سال منجر به 10 هزار شكستگي ناتوان‌كننده در مبتلايان مي‌شود كه متاسفانه تعداد اندكي از مبتلايان به پوكي استخوان مورد بررسي و ارزيابي قرار مي‌گيرند. اين مي‌شود همان انباشت درد روي درد تا جايي كه طاقت انسان را طاق كند و خداي ناكرده كارش را به بيمارستان بكشاند. پوكي استخوان از آن دست عارضه‌‌هايي است كه با بالا رفتن سن به وجود مي‌آيد. در نتيجه از استحكام بافت و املاح استخواني كم شده و از مقاومت آن كاسته مي‌شود.
استخوان انسان در سن كودكي خاصيت ارتجاعي و تحمل فشار زيادتري را دارد و به تدريج سفت و محكم شده و از مقاومت آن كاسته مي‌شود و اين مساله در 20 سالگي به اوج خود مي‌رسد و بين 20 تا 35 سالگي استحكام استخوان به همان قوت باقي مي‌ماند. به همين دليل در افراد جوان ضربات بسيار شديد مثل تصادفات مي‌تواند منجر به شكستگي استخوان شود، اما از اين سن به بعد به تدريج و با سرعتي كم از تراكم استخوان كاسته مي‌شود و استخوان‌ها با بالا رفتن سن، پوك مي‌شوند. در زنان نيز بعد از يائسگي به علت توقف ترشح هورمون‌هاي زنانه و نقش مهم اين هورمون‌ها در استحكام استخوان‌ها، شيوع پوكي استخوان زيادتر مي‌شود. به همين خاطر است كه به زنان توصيه مي‌شود با بالا رفتن سن به صورت مداوم به پزشك مراجعه كرده و از سلامتي استخوان‌هاي خود اطمينان حاصل كنند.
چه كساني در معرض پوكي استخوان قرار دارند؟
به طور يقين نمي‌توان براي پاسخ به اين پرسش نسخه آماده‌يي پيچيد. به طور تقريبي و با احتمال زياد همه ما در معرض پديده ناخوشايند پوكي استخوان قرار داريم. اما در اين ميان يك چيز مشخص است و آن هم اينكه افراد مسن در معرض ابتلاي بيشتري قرار دارند. عارضه پوكي استخوان نزد خانم‌ها بعد از يائسگي بسيار شايع است و زنان بيش از مردان به پوكي استخوان مبتلا مي‌شوند، به ويژه اگر يائسگي زودرس در خانم‌ها ايجاد شده باشد. تحرك بدني و ورزش باعث استحكام استخوان‌ها در هر سني مي‌شود، همچنان كه عدم تحرك و استراحت زياد باعث تحليل و پوكي سريع استخوان‌ها مي‌شود و شكستگي استخواني را بيشتر مي‌كند. برخي معتقدند نژاد، ژن و خانواده نيز در اين ميان خالي از اهميت نيستند. اگرچه هنوز اين فرضيه تاييد يا تكذيب نشده، با اين حال بايد توجه داشت كه گاه پوكي استخوان در برخي از خانواده‌ها بيشتر ديده مي‌شود. همچنين در بعضي از نژادها مثل بعضي از نژادهاي آسيايي اين پوكي بيشتر است.
از تغذيه تا نيكوتين و كورتن
تغذيه، نقش مهمي در پوكي استخوان بر عهده دارد. افرادي كه كلسيم كافي در رژيم غذايي آنها وجود ندارد يا ويتامين D كافي دريافت نمي‌كنند، در معرض ابتلاي بيشتري هستند. همچنين نتايج حاصل از مصرف سيگار و قهوه زياد هم در پوكي استخوان ثبت شده است. كساني كه خود سيگار مي‌كشند، يا همنشين سيگاري‌ها هستند، در معرض پوكي استخوان زودرس قرار دارند و زناني كه سيگار مي‌كشند، دچار پوكي استخوان شديدتري هستند. استفاده طولاني از كورتن‌ها يا داروهاي ادرارآور مي‌تواند باعث پوكي استخوان شود. البته قابل ذكر است كه مصرف يك يا چند آمپول كورتن در سال چنين اختلالي را ايجاد نمي‌كند. افرادي كه از بعضي اختلالات هورموني مشخص رنج مي‌برند، مثل پركاري تيروئيد و پاراتيروئيد، كم‌كاري غدد جنسي و بيماري كوشينگ بيشتر در معرض ابتلا به پوكي استخوان هستند.
آيا پوكي استخوان علامتي دارد؟
متاسفانه بايد گفت پوكي استخوان قبل از بروز عوارض آن، علامتي ندارد. علائم هنگامي ايجاد مي‌شود كه شكستگي اتفاق افتاده باشد. درد ناگهاني و شديد در ستون فقرات، مي‌تواند از علائم شكستگي‌هاي ستون فقرات باشد. ممكن است شكستگي مهره، بدون درد اتفاق بيفتد و به صورت خميدگي ستون فقرات و كاهش قد بيمار ديده شود. اگرچه عكسبرداري با اشعه ايكس به تشخيص شكستگي كمك مي‌كند، ولي براي تشخيص زودرس آن، روش مناسبي نيست. پس بهتر است كليه افرادي كه در معرض خطر پوكي استخوان قرار دارند، قبل از شروع عوارض، مورد ارزيابي قرار گيرند و در صورت مبتلا بودن، اقدامات پيشگيرانه صورت گيرد. بهترين روش براي تشخيص پوكي استخوان، سنجش تراكم استخوان يا دانسيتومتري است. خوشبختانه امروزه براي سنجش تراكم استخوان دستگاه‌هاي جديدي ساخته شده كه مي‌تواند با دقت نسبتا زيادي، تراكم استخواني و نسبت آن با استخوان سالم و سن مناسب را اندازه‌گيري كنند. آزمايش سنجش تراكم استخواني بدون درد است و تنها چند دقيقه طول مي‌كشد. همچنين احتياج به آمادگي قبلي ندارد و طي آن دارويي مصرف نمي‌شود. اين سنجش، پزشك را قادر مي‌سازد شدت پوكي استخوان را اندازه‌گيري كرده و در نتيجه استحكام استخوان را بسنجد. بنابراين بهترين روش پيشگيري از پوكي استخوان و عوارض آن، رعايت رژيم غذايي مناسب، فعاليت ورزشي مناسب و دوري از عوامل كمك‌كننده در افزايش پوكي استخوان مانند استعمال دخانيات (به ويژه تمام موارد ذكرشده تا قبل از 35 سالگي) و ارزيابي‌هاي لازم براي تعيين ميزان تراكم استخواني است.
نسبت سن با وضع استخوان‌ها
10 تا 20 سالگي: بانك استخوان‌تان را با ذخيره كلسيم سرشار كنيد. به نظر مي‌رسد استخوان‌هاي نوجوانان براي جذب كلسيم ساخته شده است. استخوان‌هاي نوجوان‌ها براي آن است كه كلسيم را جذب و از آن استفاده كنند. در استخوان‌ها، ابتدا داربست‌هايي از پروتئين به طور ميكروسكوپي ساخته مي‌شود و بعد اين داربست‌ها به وسيله كلسيم، پر و انباشته مي‌شود. به اين ترتيب استخوان‌هاي متراكم ما ساخته مي‌شود. در اين سال‌ها براي ساختن استخوان‌هاي قوي به حداقل 1200 ميلي‌گرم كلسيم نياز داريد. سعي كنيد به جاي انواع و اقسام نوشابه‌ها، (روزانه سه ليوان) شير بنوشيد. همچنين از منابع ديگري كه كلسيم دارند مثل ماست، پنير، سبزي‌ها يا برگ سبز تيره زياد مصرف كنيد.
20 تا 35 سالگي: گرچه در اين سال‌ها به راحتي استخوان ساخته نمي‌شود، ولي استخوان‌هاي شما در همين سن به حداكثر قدرت خود خواهند رسيد. مهم است كه در اين سال‌ها ورزش كنيد و دريافت كلسيم كافي داشته باشيد. شما تقريبا روزانه به 1200 ميلي‌گرم كلسيم نياز داريد. شركت در ورزش‌هايي كه در آنها پاهايتان وزن‌تان را تحمل مي‌كنند شما را در ساختن استخوان‌هاي محكم‌تر كمك مي‌كند.
35 تا 50 سالگي: ممكن است به تدريج شروع به از دست دادن استخوان‌هايتان كرده باشيد. در چنين مرحله‌يي از زندگي دريافت مقدار كلسيم كافي (هزار ميلي‌گرم) و ورزش براي در حداقل نگه داشتن سطح كاهش قدرت استخوان ضروري است. بيشتر زنان در 55- 42 سالگي يائسه مي‌شوند. اگر قبل از اين سنين قاعدگي شما نامنظم شده يا علائمي از يائسگي داريد، در رابطه با پوكي استخوان نيز با پزشك‌تان مشورت كنيد. در ضمن شايد لازم باشد درباره روش‌هاي سنجش تراكم استخوان كه مقدار پوكي آن را نشان مي‌دهند، از پزشك‌تان سوال كنيد.
بالاي 50 سال: زناني كه وارد مرحله يائسگي شده‌اند، ممكن است سالانه يك تا شش قسمت از صد قسمت قدرت استخوان‌شان را از دست بدهند.
چگونه از پوكي استخوان جلوگيري كنيم
اميدواريم هيچ‌گاه اين عارضه را تجربه نكنيد. با اين حال بد نيست بدانيد پزشكان معتقدند تغذيه مناسب از روش‌هاي بسيار موثر براي پيشگيري از پوكي استخوان است. غذاي انسان بايد محتوي پروتئين‌ها و املاح كافي و ويتامين‌هاي لازم باشد تا روند پوكي استخوان كندتر شود. بهترين منبع كلسيم و پروتئين، شير، پنير، ماست و غذاهاي دريايي به ويژه ماهي است. كلسيم يكي از اجزاي سازنده استخوان است و غذاي روزانه هر فرد بالغ بايد حداقل حاوي 1000 تا 1200 ميلي‌گرم كلسيم باشد. البته اين مقدار نياز در زنان باردار، شيرده، يائسه، افراد مسن و بچه‌ها بيشتر بوده و بين 1500 تا 2000 ميلي‌گرم است. همان‌طور كه گفته شد فرآورده‌هاي لبني مانند شير، ماست، پنير، كشك و قره‌قوروت از منابع بسيار خوب و مهم كلسيم‌اند.
ساير منابع حاوي كلسيم عبارتند از: سبزيجات برگ سبز، كلم‌پيچ، شلغم، هويج، پرتقال، انگور، توت‌فرنگي، خرمالو، زيتون، جعفري، اسفناج، كرفس، كشمش، بادام، پسته، گردو، حبوبات و غذاهاي دريايي مانند ماهي به ويژه ماهي تن، كيلكا و ساردين. پوكي استخوان يكي از مهم‌ترين عوارض كاهش مصرف كلسيم است و در صورت همراهي با عواملي مانند كمبود ويتامين ث، كمبود ويتامين د، درمان با استروئيدها (كورتون)، بي‌حركتي، مصرف الكل و... بر شدت آن افزوده مي‌شود. هم‌اكنون كه مقدار نياز روزانه كلسيم خود را مي‌دانيد، سعي كنيد به ميزان لازم از مواد حاوي كلسيم در روز استفاده كنيد تا دچار كمبود ميزان كلسيم نشويد. اين ذخيره‌سازي به ويژه در دهه‌هاي دوم و سوم زندگي بسيار پراهميت است. در صورتي كه نمي‌توانيد مقدار لازم كلسيم را از فرآورده‌هاي غذايي طبيعي تهيه كنيد، براي جلوگيري از اين بيماري ناخوشايند سفارش مي‌شود به مصرف تركيبات مكمل موجود در بازار بپردازيد. ويتامين D براي سلامتي استخوان‌ها و جذب كلسيم لازم و ضروري است. بنابراين زماني را در بيرون از خانه بگذرانيد تا آفتاب بتواند پوست شما را براي ساختن ويتامين D تحريك كند.
