در صد سال گذشته بیش از سه میلیون نفر در هند، پنج میلیون نفر در اتحاد جماهیر شوروی سابق و هشت میلیون نفر در چین به‌علت خشک‌سالی جان باخته‌اند.
همچنین خشک‌سالی در بخش‌های زیادی از قاره استرالیا، آفریقا، آسیا و آمریکا اتفاق افتاده و عوارض جبران‌ناپذیری را به‌دنبال داشته است. جنگ و نبرد دارفور، که تراژدی بزرگی در سودان و چاد به‌وجود آورد و میلیون‌ها کشته و آواره به‌‌جا گذاشت، در اثر خشک‌سالی، بیابان‌زایی و افزایش جمعیت بود. در مراجع علمی بیش از ۱۵۰ تعریف از خشک‌سالی ارائه شده است، اما به‌طور کلی خشک‌سالی شامل یک دوره پیوسته و پایدار (از چندماه تا چندین سال) است؛ در این دوره مقدار آب موجود در منابع آبی یک منطقه به حد قابلِ توجهی کاهش می‌یابد و کم می‌شود. با توجه به اینکه ایران در ناحیه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار گرفته است و از طرفی میزان بارندگی در کشور ما کمتر از یک‌سوم متوسط جهانی است و توزیع همین مقدار بارش نیز یکسان نیست و از طرف دیگر مقدار تبخیر در کشور بالاست، این شرایط طبیعی از سالیان دور ایران را مستعد بروز خشک‌سالی کرده است. در سال‌های اخیر افزایش جمعیت و به‌تبع آن نیاز به تولید غذای بیشتر، باعث شده است سطح زیر کشت محصولات کشاورزی در کشور افزایش یابد و در نتیجه مصرف آب کشاورزی و شرب، به بالاترین حد ممکن برسد و متأسفانه با راندمان ٣٠ درصدی در مصرف آب کشاورزی و بهره‌وری پایین، مقدار مصرف در این بخش بسیار بیشتر از نیاز واقعی باشد. آثاری مانند خشک‌شدن دریاچه‌های طبیعی، کاهش چشمگیر آب رودخانه‌ها و آب‌شدن یخچال‌های کوهستانی، در کنار فقر اکولوژیکی جنگل‌ها و مراتع، نشانه‌های روشن خشک‌سالی سال‌های اخیر در کشورمان هستند. سال گذشته این عارضه بسیار مشهود بود و خسارات فراوانی به کشاورزی و صنعت وارد کرد. در سال آبی جاری (٩٤-٩٣) تا همین امروز، متوسط کاهش بارندگی در کشور نسبت‌به میانگین بلندمدت، بیش از ١٠ درصد بوده است که مقدار کاهش در استان تهران به ٤٠ درصد و در بخش‌هایی از استان فارس که قطب کشاورزی کشور است، به ٨٥ درصد می‌رسد.
آمار بارندگی‌ها نشان می‌دهد جز استان‌های مازندران، گیلان، آذربایجان شرقی و غربی، در ٢٧ استان دیگر کشورمان کاهش محسوسی در مقدار بارندگی داشته‌ایم و این کاهش در استان تهران، استان‌های جنوبی، جنوب غربی، شرقی، مرکزی و مناطقی که قبلا نیز با مشکل کمبود آب مواجه بوده‌اند، بیشتر است. علاوه‌براین، با تغییر رژیم برف به باران در بیشتر حوضه‌های آب‌ریز کشور، مقدار پتانسیل ذخیره منابع آب زیرزمینی نیز به‌شدت کاهش یافته است. سابقه نحوه توزیع زمانی بارندگی در کشور نشان می‌دهد، امید چندانی به بارش‌های توجه‌برانگیز در نیمه‌دوم سال آبی (ابتدای فروردین تا انتهای شهریورماه) نیست. پیش‌بینی‌های پژوهشکده اقلیم‌شناسی سازمان هواشناسی کشور که در گزارش فصلی این سازمان منتشر شده است، نشان می‌دهد مقدار بارش در فصل بهار آتی حداکثر به اندازه میانگین بلندمدت بارندگی خواهد بود، ازهمین‌رو باید پذیرفت میزان بارندگی در کشور نسبت به میانگین بلندمدت آن، حدود ٥٠ درصد کاهش یافته است.
مشاهدات علمی و عملی نشانه‌های آشکاری از بروز خشک‌سالی شدید در کشور دارد، اما خشک‌سالی تنها به معنی کمبود آب نیست و آثار و عواقب آن بسیار بیشتر از انتظار است. انواع خشک‌سالی عبارتند از خشک‌سالی هواشناسی، هیدرولوژیکی، کشاورزی و نیز خشک‌سالی اقتصادی و اجتماعی. خشک‌سالی هواشناسی اساسا به حالتی از خشکیِ ناشی از کمبود بارندگی اطلاق می‌شود که در کشور ما کاملا مشهود است. نقشه پهنه‌بندی خشک‌سالی هواشناسی در کشور نشان می‌دهد تا بهمن‌ماه امسال جز در بخش‌های شمالی و شمال غربی کشور، در سایر مناطق دچار خشک‌سالی بوده‌ایم و این خشک‌سالی در مناطق جنوب غربی، جنوبی و مرکزی در مقیاس «بسیار شدید» بوده است.
خشک‌سالی هیدرولوژیکی را باید به‌همراه تأثیرات کاهش دوره بارش (شامل بارش برف) بررسی کرد. این کاهش بارش در میزان آب رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، مخازن و سطح آب‌های زیرزمینی تأثیر‌گذار خواهد بود. خشک‌شدن بسیاری از دریاچه‌ها و افت شدید سطح آب‌های زیرزمینی تقریبا در همه دشت‌های کشور، دلیلی کافی بر بروز خشک‌سالی هیدرولوژیکی در ایران است. خشک‌سالی کشاورزی جنبه‌های مختلف خشک‌سالی اقلیمی یا خشک‌سالی هیدرولوژیکی را به تأثیرات کشاورزی پیوند می‌دهد. در این تعریف بیشتر توجه و تمرکز بر کمبود بارندگی، تفاوت تبخیر و تعرق واقعی با تبخیر و تعرق پتانسیل، کمبود رطوبت خاک و میزان افت سطح آب‌های زیرزمینی یا مخازن است. کاهش سطح زیرِ کشت و افزایش سطح اراضی آیش در سال‌های اخیر، نشان‌دهنده بروز خشک‌سالی کشاورزی در کشورمان است، اما پرخطرترین نوع آن، خشک‌سالی اجتماعی-اقتصادی است که معمولا پس از یک دوره بسیار طولانی‌مدت خشک‌سالی هواشناسی و هیدرولوژیکی اتفاق می‌افتد و موجب قحطی، مرگ‌ومیر و مهاجرت‌های دسته‌جمعی و گسترده می‌شود. این نوع خشک‌سالی تأثیرات زیادی روی ابعاد مختلف اقتصادی و به‌ویژه انواع خاصی از محصولات و کالاهای اقتصادی می‌گذارد. تعریف خشک‌سالی اقتصادی-اجتماعی، تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با اجزای خشک‌سالی هواشناسی، هیدرولوژیکی و کشاورزی است. ما در مسیر افزایش خسارات ناشی از خشک‌سالی هستیم و اگر در این راه تدبیری اندیشیده نشود و اقدامات عملی در اسرع وقت انجام نگیرد، بحران خشک‌سالی در کشور به یک فاجعه خواهد انجامید.
اگرچه عامل اصلی خشک‌سالی، تغییر اقلیم و کاهش بارندگی است، اما راه‌هایی نیز برای مقابله با خشک‌سالی و کاهش اثرات آن وجود دارد که در اینجا به تعدادی از آنها اشاره می‌شود:
- ساخت سد و تأسیسات وابسته‌ای که بتوانند آب را در مخازن خود ذخیره کنند و در مواقع بحران بتوان از آنها استفاده کرد، اما کارکرد آن وابسته به ساخت تأسیسات پایین‌دستی سدها است که بتوانند آب ذخیره‌شده را به محل‌های مصرف برسانند. براساس گزارش وزارت نیرو در انتهای سال ٩٢، در کل کشور ٦٣٩ سدِ درحال بهره‌برداری و ١٣٥ سد درحالِ اجرا داشته‌ایم و این درحالی است که ٥٤٧ سد نیز در دست مطالعه‌اند. باید پذیرفت دوران ساخت سدهای بزرگ در ایران به پایان رسیده و اکنون زمان بهره‌برداری از تأسیسات آبی و افزایش بهره‌وری است.
- باروری ابرها و ایجاد باران مصنوعی روشی است که به‌صورت آزمایشی در کشور انجام شده است، اما اکنون باید به‌صورت عملی و کاربردی به آن توجه بیشتری شود.
- شوری‌زدایی آب دریا برای مصرف در بخش شرب و کشاورزی، اگرچه در تعدادی از جزیره‌های جنوب کشور به‌صورت محدود استفاده می‌شود، اما باید با ارتقای تکنولوژی و توسعه آن، به‌صورت گسترده‌تری استفاده شود.
- پایش خشک‌سالی که با مشاهده و ثبت پیوسته میزان بارش و مقدار مصرف در هر منطقه انجام می‌شود. با این کار و اعمال مدیریت‌های علمی و عملی، می‌توان از افزایش بخشی از خشک‌سالی که ناشی از عملکرد زندگی مردم در نواحی شهری و روستایی است، جلوگیری کرد.
- کاربری اراضی که با اعمال مدیریت کشت در هر منطقه انجام می‌شود. به‌این‌ترتیب با توجه به مقدار آبِ در دسترس کشاورزی، تناوب کشت و مقدار زمین‌هایی که باید کشت‌نشده باقی بمانند، در هر سالِ زراعی مشخص می‌شود. همچنین لزوم کشت گیاهان کم‌مصرف به‌جای کشت‌های پُر‌مصرف، باید آموزش داده و ترویج شود.
- جلوگیری از مصرف بی‌رویه آب در مناطق شهری، مانند آبیاری فضای سبز در روز، شستن اتومبیل، استخرهای خانگی و... .
- استقرار و توسعه تأسیسات جمع‌آوری، هدایت و استحصال آب باران در مناطق شهری و سامانه‌های جمع‌آوری آب باران.
- استفاده مجدد از پساب؛ از آب بازیابی‌شده پس از جمع‌آوری و تصفیه می‌توان در آبیاری فضاهای سبز و... ، استفاده کرد.
- احداث سامانه‌های انتقال آب از رودخانه‌ها و منابعِ در دسترس، به مناطق خشک و نیازمند.
علاوه‌براین، بازنگری در اهداف و مطالعات طرح‌های آبی کشور و کاهش مصرف آب از منابع تجدیدپذیر به سقف ٥٠ درصد، یکپارچه‌سازی اراضی، تغییر در شیوه آبیاری، توسعه تأسیسات آبیاری مدرن و افزایش راندمان مصرف آب، اصلاح نظام قیمت‌گذاری، توقف طرح‌های توسعه ناپایدار، آگاه‌سازی عمومی و مشارکت مردم در برنامه‌ریزی و مدیریت آب، آبخیزداری، احداث سدهای زیرزمینی و حفاظت آبخوان‌ها و توجه به مفهوم آب مجازی و تجارت آن در بخش کشاورزی، تجهیز واحدهای صنعتی به تأسیسات تصفیه و استفاده مجدد از پساب در بخش صنعت، کنترل رشد جمعیت و توسعه و اصلاح شبکه‌های مدرن توزیع آب شهری و روستایی در بخش شرب، ازجمله اقداماتی هستند که می‌توانند به‌منظور کاهش اثرات خشک‌سالی مؤثر باشند.
با پیشرفت چشمگیر دانش و تکنولوژی در این زمینه، مقابله با روند افزایش خشک‌سالی و بروز خشک‌سالی اقتصادی-اجتماعی دشوار نیست. بهتر است با به‌کارگیری نیروهای متخصص در مدیریت منابع و مصارف آب در کشور، قبل از آنکه فرصت‌ها به تهدید تبدیل شوند، خشک‌سالی را، به‌عنوان یک دغدغه جدی و بااهمیت، به حساب آوریم.
شرق، حامد منصوری .کارشناس‌ارشد آب
