مسعود نقره کار
دیدگاه نخست:
تاریخ میهن ما پدیده ای به نام روشنفکر و روشنفکری به خود ندیده است. آنچه به نام و عنوان روشنفکر و روشنفکری مطرح شده است صاحبان افکار و یا جریان های التقاطی ای هستند با افکاری به طور نسبی پیشرفته در زمانۀ خود و در آمیخته با باورهای دینی ( و مذهبی) و ایدئولوژی های مذهب گونه، که ربطی به مفهوم و کیفیت روشنفکری ندارد، و از جنس روشنفکری نبوده و نیستند.
…..
دیدگاه دوم :
پدیدۀ روشنفکر وروشنفکری دارای عمری طولانی در میهن ماست، و به دوره قبل ازتدارک جنبش مشروطیت تسری می یابد.
قرن ها قبل ازمیلاد مسیح ، دورۀ مادها آغاز تاریخ فلسفه و تفکر اجتماعی ایرانیان، و ظهورروشنفکر و روشنفکری ست، یعنی چیزی بیش از سه هزارسال. مزده یسنه ( دین اصلاح شدۀ زرتشت، بخش هائی از گات ها) ، مهرپرستی، مانی گری، مزدکی گرائی، کیش زروانی نمونه های اولیه، ابتدائی و جنینی روشفکری ایران هستند. حتی فکر و رفتاربرخی از پادشاهان، به ویژه کوروش هخامنشی( کوروش دوم) و منشور یا فرمان معروف او، که برخی آن را "نخستین منشور جهانی حقوق بشر" می دانند، از یاخته های جنینی روشنفکری ایران اند. در کنار فکر و رفتار این دست پادشاهان، که تئوکرات بودند، نظرها و جریان های غیرمذهبی به ویژه درعرصه سیاست و اخلاق، زندگی مادی و معنوی، عرصه های فرهنگی و هنری( داستان های حماسی، غنائی، رقص، موسیقی و...)، عرصه فلسفه ( فلسفه های علمی – اتیک ،مثل فلسفه هندرچ- اندرز) ، عرصه های پزشکی، منطق، نجوم و...ویژگی های زندگی مدنی در دورهای مورد نظر، پاره ای از محدود سازی قدرت پادشاهان و افزایش نقش دیگران در نصب و عزل شاه، از مواردی هستند که به عنوان پشتوانه های نظری و عملی این دیدگاه عنوان می شوند.
پس از حمله اعراب به ایران روشنفکری در افکار و کردار سیاسی و فرهنگی ای متنوع و متعدد بازتاب یافته است، که برای نمونه به مقاومت ها در برابر تهاجم فکر و کردار اعراب و اسلام اشاره شده است. قرن های اول و دوم هجری روشنفکری ایران زیر سلطه فرهنگی و نظامیگری اعراب و وابستگان شان به سختی نفس کشید، از قرن سوم تا قرن هفتم روشنفکری جان تازه ای گرفت. و از آن تاریخ تا مشروطیت روشنفکری فراز و نشیب بسیار داشت. عرفان، صوفیگری، اصحاب رای واصحاب حدیث، قدریون و جبریون، معتزله، و اشاعره، قشریون وباطنیون، متوسلین به اندیشه ی رای و تعقل، متوسلین به فلسفه ی وحدت وجود، جنبش تعقل در برابر اسلوب تعبد اسلامی، فلسفه نور، جنبش های متعدد اجتماعی و سیاسی ، نمونه هائی از فکر و کردار روشنفکری پنداشته شده اند. نام هائی همچون بزرگمهر بختگان، سلمان پارسی، فارابی، ابن سینا، ابن مققفع، ابوریحان بیرونی، رازی، خیام، غزالی، فخررازی، صدرالدین شیرازی، میرداماد، میرفندرسکی و...رودکی، ناصرخسرو، عطار، مولوی، فردوسی، خیام، حافظ، سعدی و...آلب ارسلان، بلعمی، جعفر برمکی، خواجه نصیر طوسی و...ومتن ها، داستان ها و تاریخ نگاری هائی همچون تاریخ بیهقی، کارهای شمس قیس رازی، قابوس نامه و...مورد اشاره صاحبان دیدگاهی ست که روشنفکری به قبل از جنبش مشروطه تسری داده اند.
شعر و متون ادبی در دوره های مختلف بازتاب فکر و کردار روشنفکری ایرانی بوده اند، شاعران مُبلغ دیدگاه های کثرت گرایانه بودند و برخی ازآنان از آزاد اندیشی و آزادیخواهی و عقلانیت سخن گفتند. و فرهنگ دینی را مغایر آزاد اندیشی می دانستند. برخی ایرانیان و خرد ایرانی را گوهراندیشیدن و فکر روشن معرفی کرده اند و اینکه ایران پیش ازغرب مرکز معنویت در جهان بود. درمیان شخصیت های علمی و فرهنگی رازی به عنوان شخصیتی خردگرا معرفی شده است، به ویژه با اشاره به اینکه در کتاب " الطب الروحانی" گفته است : " خداوند که پر شکوه و نام او که به ما خرد ارزانی داشته تا ازاین طریق بتوانم بیشترین فایده را از حال و آینده ببریم. انسان ها با طبعی برابر زاده می شوند، و تنها درچگونه پرورش دادن این طبایع هست که متفاوت می شوند. رازی را خردگرائی ناب و باورمند به انسان و پیشرفت او، که به خدای دانا باور داشت اما غیرمذهبی و به هیچ دینی باور نداشت، دانسته اند.
……
دیدگاه سوم:
آغاز گفتمان های مدرن سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ای که منجر به پیدائی جنبش مشروطه شد تاریخ پیدایی لایه اجتماعی روشنفکران و جریان روشنفکری است.
برخی مراوده با اروپائیان در دوران سلطنت صفویه را آغاز پیدائی و شکل گیری فکر روشن می پندارند اما دیدگاهی که شکست ایران درجنگ با روسیه را تلنگری برذهنیت عباس میرزا، و آغازروشنفکری می داند، قوی تر و مقبول تراست. درآن هنگام توسعه طلبی روسیه و انگلیس، جنگ ایران و روس، معاهده های ترکمن چای و گلستان، و به طور کلی شرایط بین المللی براستبداد سیاسی قاجار و ساخت اقتصادی و اجتماعی ایلی و قبیله ای بتدریج تاثیرمی گذاشت. شکست نظامی و شکستن ذهنیت ها و آنچه درغرب می گذشت سبب شد تا عباس میرزا مشوق فرستادن افرادی برای کسب و آموختن " علم و تمدن" به غرب شود. ازآن تاریخ کاروان های سیر و سیاحت، تحصیل و معرفت به سوی غرب راه افتادند و کسانی همچون میرزا ابوالحسن خان ایلچی با دیدن غرب، حیرت زده " حیرت نامه" ها نوشتند. و بدینگونه افکار و کردارروشنفکران غرب به ایران راه یافت و به تدریخ ساختار سیاسی و فرهنگی جامعه را دستخوش تغییر کرد. مدرنیته و مدرنیزاسیون با عنوان های ترکی عثمانی و عربی متعدد ازاروپا ، واز طریق ترکیه، قفقازِ روسیه و دیگر نقاط شمال و جنوب وارد ایران شد. تجدد گرایان پا به میدان می گذاشتند و زمینه های تدارک جنبش مشروطه فراهم می شد.
مشروطه خواهان و مشروطه خواهی که بتدریج قوت و قدرت می گرفت به دنبال اصلاح دین، تفکیک و جدائی دین و حکومت، و بدعت گذاری دولت عرفی بودند. تجدد( مدرنیته، مدرنیسم) نوشدن و نوشدگی در عرصه تفکر و جامعه ، آزادی و فردیت و شهروندیت ملکه فکربسیاری ازمشروطه خواهان شد.
این باور نیز وجود داشته است که " ناصرالدین شاه تلاش کرد تا با اصلاحاتی از جسارت روشنفکرانی که فهم خود را به کار گرفته بودند بکاهد". با این احوال خواست نو کردن فکر و کردار، و نو کردن جامعه، هنجار شکنی های انتقادی در حوزه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجتماعی نهصت سیاسی و انقلاب مشروطیت را به وجود آورد. نهضت و انقلابی که در حوزه سیاست خواستار برچیدن استبداد و جایگزینی حکومت قانون شد.
" دیدگاه سوم" دوره تدارک و شکل گیری جنبش مشروطه را درخشان ترین دوره تاریخی روشنفکری ایران دانسته است. روشنفکران مشروطه همچون میرزا فتحعلی آخوند زاده، ملکم خان، طالبوف، میرزا آقا خان کرمانی ، قانم مقام فراهانی، امیرکبیر، میرزا یوسف خان مستشارالدوله، میرزا حسین خان مشیرالدوله( سپهسالار) ، میرزا علی خان امین الدوله، رشدیه و…که تحت تاثیر اندیشه های مدرن غربی بودند از شاخص ترین چهره های روشنفکری آن دوران به شمار می روند.
پس از مشروطه نیز اندیشمندانی همچون تقی زاده، فروغی، کسروی و…درهمان راستا گام هایی برداشتند.
امشروطه خواهی درخارج از کشورنیز پایگاه های متعدد داشت، در پاریس، لندن، کلکته، قاهره، استانبول، برلین و... با چهره هائی همچون تقی زاده، کاظم زاده ایرانشهر،جمالزاده، مشفق کاشانی، فخرالدین شادمان و...که شاید بتوان آن ها را نسل دوم روشنفکری خواند.
رضا شاه و محمد رضا شاه امید بسیاری از روشنفکرانی شدند که به دنبال " استبداد منور" و مدرنیسم و مدرنیزاسیون بودند، اما بسیاری از روشنفکران چنین باوری نداشتند. بخشی از روشنفکران در دوره رضا شاه و محمد رضا شاه، بیشتر با هدف "مهندسی اجتماعی" به همکاری با رژیم روی آوردند، و برخی مُبلغ " شبه مدرنیته ومدرنیزاسیون" نشدند. از روشنفکران این دوره از محمد علی فروغی ( ذکاء الملک)، تقی ارانی، عشقی، فرخی، عارف، دهخدا، ملک الشعرای بهار، محمد مصدق، خلیل ملکی، احمد کسروی، صادق هدایت، خانلری، نیمایوشیج، غلامحسین صدیقی، فروغ فرخزاد، سیمین بهبهانی، احمد شاملو و... صدها نام دیگر درعرصه ی سیاست، فلسفه، و فرهنگ می توان نام برد. در این میانه شخصیت هائی نیز بودند که علیرغم التقاط افکار نام شان با مدرنیته و مدرنیسم وجنبش آزادآندیشانه و آزادیخواهانه گره خورده است.
حکومت اسلامی، به عنوان یک حکومت مستبد دینی و حکومتی روشنفکرستیز و روشنفکرکُش، مانعی بزرگ درراه رشد و گسترش روشنفکری درمیهنمان شده است. این حکومت بستررشد پدیدۀ "روشنفکری دینی" شد که از جنس روشنفکری نیست و سنخیتی با روشنفکری ندارد.
……
ازآغاز شکل گیری جنبش مشروطه تا کنون، تعریف و تیپ های روشنفکر و روشنفکری نیزبا تاثیراز دگرگونی های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی دستخوش تغییر و تحول شده اند.
……..
****
برگرفته ازکتاب آماده انتشار:" درستایش روشنفکری"
