كودتاي نرم سعودي
محمد بن سلمان بن عبد العزیز آل سعود
فرمان روز چهارشنبه ٢١ ژوئن ٢٠١٧ ميلادي از سوي «ملک سلمان بن عبدالعزيز» پادشاه عربستان براي تغييرات گسترده در ساختار حکومت قبيله‌اي اين کشور، به نوعي کودتاي نرم خانوادگي محسوب مي‌شود که در چارچوب سياست‌هاي ماجراجويانه رياض انجام شده است. تعيين شاهزاده «محمد بن سلمان»، فرزند ارشد از زن سوم ملک سلمان که از سال ٢٠١٥ بعد از مرگ «ملک عبدالله بن عبدالعزيز» در مسند پادشاهي قرار گرفته بود، به عنوان «وليعهد» و نايب‌رئيس شوراي وزرا (اين سمت هم طبق عرف رايج در دست پادشاه است)، در کنار حفظ سمت وزارت دفاع از سوی وليعهد جديد، نشان‌دهنده تمرکز قدرت در دست اوست.
هرچند از هفته‌ها پيش، بسياري از صاحب‌نظران آشنا به روابط درون خاندان پادشاهي، انتظار تغييراتي را داشتند؛ اما نوع و گستردگي اين تغييرات و تمرکز بيش از پيش قدرت در دست محمد بن سلمان با کسب سه سِمت اصلي در ساختار قدرت، تاکنون بي‌سابقه بوده و فراتر از عرف معمول تعيين‌شده از سوي «عبدالعزيز بن سعود»، بنيان‌گذار کشور عربستان سعودي، محسوب می‌شود. به همين دليل، ملک سلمان برخلاف رويه گذشته که معمولا يکي از برادران پادشاه در سمت وليعهدي قرار مي‌گرفت (البته او در ژوئن ٢٠١٥ براي اولين‌بار با برکناري برادر ناتني خود، «مقرن بن عبدالعزيز»، از اين سمت، يکي از برادرزادگان خود را به اين سمت منصوب کرد)، اين بار پسر خود را با تغيير بند «ب» از ماده پنجم آيين‌نامه حکومتي به وليعهدي گماشت. در آيين‌نامه قبلي، عبدالعزيز قيد کرده بود پادشاه و وليعهد بايد بعد از او، از خانواده يکي از فرزندانش نباشند و تا امروز هم اين رويه رعايت مي‌شد؛ اما تغيير اين بند از آيين‌نامه حکومتي به اين شکل، نشان مي‌دهد زمامداري در دستان ملک عبدالعزيز بن عبدالرحمن الفيصل آل‌سعود، بنيان‌گذار و فرزندان فرزندانش خواهد بود و پس از فرزندان پادشاه بنيان‌گذار، پادشاه و وليعهد از يک شاخه از نسل او نخواهند بود و اين تخلف براي تغيير در همان آيين‌نامه به شمار مي‌رود؛ تغيير ظريفي که در بند «ب» آيين‌نامه انجام شده، به اين ترتيب است که ملک سلمان، فرمان پادشاه بنيان‌گذار را يک نسل عقب انداخته و مي‌گويد: «پس از فرزندان پادشاه بنيان‌گذار، پادشاه و وليعهد از يک شاخه از نسل او نخواهند بود». اين تغيير بند «ب» به اين مفهوم است که ملک سلمان اجازه مي‌يابد فرزند خود را به جانشيني يا همان وليعهدي انتخاب کند و بر همين اساس، فرمان وليعهدي براي محمد بن سلمان صادر شده است. تغييرات تازه در خاندان پادشاهي عربستان، تنها محدود به جابه‌جايي وليعهد نبوده و در فرمان‌هاي ديگري براي ارتقاي جايگاه شاهزادگان دو خانواده «فيصل بن عبدالعزيز» و «سلطان بن عبدالعزيز» به سمت‌هاي حساس، تقريبا ديگر خانواده‌هاي منتسب به فرزندان عبدالعزيز که به نوعي رقيب محمد بن سلمان بودند، در حاشيه قرار گرفتند. برکناري «محمد بن نايف» از مسند وليعهدي و حتي وزارت کشور عربستان، تا حدودي نشان مي‌دهد تضاد و رقابت در شاخه‌هاي خاندان عبدالعزيز تشديد شده است و هم‌زمان شاهزادگان تندرو نزديک به محمد سلمان، ارتقاي درجه گرفته‌اند. چنانچه در يکي از همين فرمان‌ها آمده است، شاهزاده «بندر بن فيصل بن بندر بن عبدالعزيز» به سمت معاون رئيس سازمان اطلاعات با رتبه عالي منصوب مي‌شود و ظاهرا اين بار نوه توطئه‌گرترين عضو خاندان سلطنتي، پا جاي پاي پدربزرگش خواهد گذاشت تا همان سياست امنيتي و اطلاعاتي پشت پرده بين واشنگتن–رياض را براي مأموريت‌هاي منطقه‌اي احيا کند. در بيانيه‌هاي رسمي دربار پادشاهي گفته مي‌شود از ٣٤ عضو «هيئت بيعت» سعودي، ٣١ نفر از آنان به وليعهدي محمد بن سلمان رأي داده‌اند و اين در حالي است که بسياري از اعضاي اين هيئت، در دو سال اخير با فرمان ملک سلمان به اين سمت گمارده شده‌اند. بدون ترديد اين کودتاي خانوادگي در دربار پادشاهي عربستان، اختلافات بين شاخه‌هاي خاندان عبدالعزيز را در آينده تشديد مي‌كند؛ اما نبايد فراموش کرد که ملک سلمان از همان ابتداي زمامداري خود، مناصب حساس نظامي و امنيتي را از دست رقباي خود خارج و همه را در حوزه اختيارات محمد بن سلمان قرار داده بود.
شاهزاده جنگ و توطئه
آنچه از اهميت بيشتري برخوردار است، هارموني و هماهنگي کامل اين تغييرات بزرگ با سياست‌هاي داخلي، منطقه‌اي و بين‌المللي کشور سعودي است که بعد از سفر «دونالد ترامپ»، رئيس‌جمهوري آمريكا، در همه اين زمينه‌ها نيز حمايت واشنگتن جلب شده است. به همين دليل، وليعهدي محمد به عنوان «شاهزاده جنگ و توطئه» در راستاي تشديد تنش‌هاي منطقه‌اي تلقي مي‌شود و منطقه خاورميانه به‌زودي وارد چالش‌هاي امنيتي و حتي احتمالا نظامي خواهد شد. شاهزاده محمد بن نايف که اکنون از منصب وليعهدي و وزارت کشور برکنار شده، منتسب به جناح ميانه‌رو در خاندان سعودي به حساب مي‌آمد و اين در واقع تغيير تندتر سياست در ساختار سياسي عربستان هم خواهد بود. تشديد تنش با ايران و قطر در هفته‌هاي اخير و معاملات کلان نظامي– اقتصادي با دونالد ترامپ، روي ديگر همين سکه ريال سعودي است که سطح تهديدات را به مراتب افزايش خواهد داد. سياست‌هاي ماجراجويانه محمد بن سلمان در شرايطي که تمرکز قدرت بيش از پيش در دستان او قرار گرفته با توجه به کم‌تجربگي و روحيه جنگ‌طلبانه او، يک وضعيت خطرناک و تهديد‌آميز بالقوه براي همسايگان اين کشور است.
رهبري به نام «ملك محمد»
اين دستپاچگي و قراردادن تمرکز قدرت در دست وليعهد جديد، نشان مي‌دهد ملک سلمان، پادشاه عربستان، به‌زودي يا به دليل مرگ يا عدم توانايي، از قدرت خارج مي‌شود و از اکنون بايد محمد بن سلمان را حاکم بلامنازع اين کشور به حساب آورد. در واقع سفر اخير او به آمريکا و روسيه هم احتمالا براي ابلاغ يا حداقل نشان‌دادن همين وضعيت به هژمون‌هاي بين‌المللي و جامعه جهاني بوده است. منطقه به‌زودي با عربستاني به رهبري «ملک محمد» روبه‌رو خواهد بود و از هم‌اکنون کشورهاي همسايه، از متحد تا رقيب، بايد خود را با شرايط جديد وفق دهند. از اين پس، چهره اين کشور از يک ساختار سياسي چند‌لايه در خاندان عبدالعزيز تغيير خواهد کرد و به نوعي اين استبداد شرقي– قبيله‌اي به سمت استبداد فردي جهت‌گيري مي‌کند که اين مي‌تواند حتي سيستم دوگانه قدرت سياسي– مذهبي ميراث‌داران عبدالعزيز و «عبدالوهاب» را هم دچار تغيير کند.
------------------------------------------
برشی از زندگی محمد بن‌سلمان
محمد بن‌سلمان ٣١ساله تا پیش از ولیعهدی، سمت نایب ولیعهد، نایب دوم نخست‌وزیر و وزیر دفاع را در کابینه سعودی در اختیار داشت. محمد بن‌سلمان نه‌تنها نخستین فرد از نسل سوم خاندان سلطنتی سعودی ؛ بلکه اولین فرزند یک پادشاه این کشور است که هنگام سلطنت پدر خود مقام ولیعهدی می‌گیرد و قرار است جانشین پدر شود. محمد بن‌سلمان ۳۱ ماه آگوست از سومین همسر سلمان بن عبدالعزیز در جده متولد شد؛ او بزرگ‌ترین پسر ملک سلمان است. امیر محمد در عربستان سعودی تحصیل کرده و در رشته حقوق از دانشگاه ملک سعود این کشور فارغ‌التحصیل شده است. او فعالیت دولتی خود را از سال ۲۰۰۹ و هنگامی که پدرش امیر منطقه ریاض بود، در تشکیلات محلی آغاز کرد. در سال ۲۰۱۱ با درگذشت سلطان بن عبدالعزیز، ولیعهد وقت و تعیین نائف بن عبدالعزیز به‌عنوان ولیعهد جدید، سلمان بن عبدالعزیز به سمت نایب ولیعهد و نایب دوم نخست‌وزیر و وزیر دفاع منصوب شد و فرزند محمد را به‌عنوان مشاور وارد امور دولت مرکزی کرد. در سال ۲۰۱۲، نائف بن عبدالعزیز هم درگذشت و کوتاه‌مدتی پس از ارتقای امیر سلمان به مقام ولیعهدی و نیابت اول نخست‌وزیر، محمد بن سلمان به کابینه عربستان سعودی راه یافت. در ژانویه سال ۲۰۱۵، با درگذشت ملک عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی، سلمان بن عبدالعزیز به سلطنت رسید و فرزندش محمد سمت وزیر دفاع را به دست آورد.
برشی از زندگی محمد بن‌سلمان
محمد بن‌سلمان ٣١ساله تا پیش از ولیعهدی، سمت نایب ولیعهد، نایب دوم نخست‌وزیر و وزیر دفاع را در کابینه سعودی در اختیار داشت. محمد بن‌سلمان نه‌تنها نخستین فرد از نسل سوم خاندان سلطنتی سعودی ؛ بلکه اولین فرزند یک پادشاه این کشور است که هنگام سلطنت پدر خود مقام ولیعهدی می‌گیرد و قرار است جانشین پدر شود. محمد بن‌سلمان ۳۱ ماه آگوست از سومین همسر سلمان بن عبدالعزیز در جده متولد شد؛ او بزرگ‌ترین پسر ملک سلمان است. امیر محمد در عربستان سعودی تحصیل کرده و در رشته حقوق از دانشگاه ملک سعود این کشور فارغ‌التحصیل شده است. او فعالیت دولتی خود را از سال ۲۰۰۹ و هنگامی که پدرش امیر منطقه ریاض بود، در تشکیلات محلی آغاز کرد. در سال ۲۰۱۱ با درگذشت سلطان بن عبدالعزیز، ولیعهد وقت و تعیین نائف بن عبدالعزیز به‌عنوان ولیعهد جدید، سلمان بن عبدالعزیز به سمت نایب ولیعهد و نایب دوم نخست‌وزیر و وزیر دفاع منصوب شد و فرزند محمد را به‌عنوان مشاور وارد امور دولت مرکزی کرد. در سال ۲۰۱۲، نائف بن عبدالعزیز هم درگذشت و کوتاه‌مدتی پس از ارتقای امیر سلمان به مقام ولیعهدی و نیابت اول نخست‌وزیر، محمد بن سلمان به کابینه عربستان سعودی راه یافت. در ژانویه سال ۲۰۱۵، با درگذشت ملک عبدالله بن عبدالعزیز، پادشاه سعودی، سلمان بن عبدالعزیز به سلطنت رسید و فرزندش محمد سمت وزیر دفاع را به دست آورد.
شرق
