زنده یاد دکتر خسرو شاکری زند
در آستانه ی نهضت مشروطیت ایران
گفت‌وگوی ناصر رحیم‌خانی با خسرو شاکری
سرچشمه‌ی آشنایی با مفهوم مشروطیت
(بخش نخست)
جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان دگرگونی فرهنگی و سیاسی بزرگ و بی‌همتایی در تاریخ معاصر ایران پدید آورد و آغازگر روند گذار جامعه‌ی سنتی، از آیین حکمرانی خودکامه به نظم نوآیین مشروطه‌‌گی بود. در آستانه‌ی سالگرد نهضت مشروطیت ایران هنوز آرمان‌های نافرجام این جنبش مردمی یعنی آزادی، حاکمیت قانون، تأسیس دولت ملی مدرن، پیشرفت و تجدد، همچنان خواست جامعه ایران است. گفت‌وگویی که امروز بخش نخست آن از نظر خوانندگان رادیو زمانه می‌گذرد، توسط آقای ناصر رحیم‌خانی از کوشندگان آزادی بیان و پژوهشگر با آقای خسرو شاکری انجام شده است.
خسرو شاکری، استاد و پژوهشگر شناخته شده‌ی تاریخ معاصر ایران است که بیش از سه دهه در کار بررسی اسناد و پژوهش‌ها و دگرگونی‌های تاریخ سیاسی ایران از مشروطه به این سو بوده است. آنچه می‌خوانید پاسخ شاکری به چند پرسش کتبی ناصر رحیم‌خانی است.
در آستانهً نهضت مشروطیت ایران ایستاده‌ایم. پرسش نخست در «معنای مشروطیت» است. پیشینیان ما در طلوع مشروطیت، چگونه و تا چه پایه با مفاهیم اندیشه سیاسی نوین، مفهوم شهروند آزاد، مفهوم ملت و اراده عمومی همچون بنیاد حاکمیت ملی آشنا بودند و سرچشمه‌های آشنایی آنان با مفاهیم نوین، کجا یا کجاهاست؟ آشنایی روشنفکران مشروطه با لیبرال دموکراسی و سوسیال دموکراسی تا چه میزان بود و این آشنایی در کجاها بازتاب یافت؟
درباره‌ی معنای مشروطیت باید گفت که صدسال پیش، هیچ‌کس درصدد تعریف علمی مشروطیت برنیامد، نه در میان روشنفکران، نه در میان روحانیون معروف به مترقی آن زمان و نه در میان گروه‌های اجتماعی چون بازرگانان یا سوسیال دموکرات‌ها که به علت مهاجرت طولانی‌شان به قفقاز، عمدتاً در قفقاز مستقر بودند و از سوسیال دموکرات‌های آن دیار الهام می‌گرفتند.
بنابراین، تعریفی واحد وجود نداشت.1 در آن زمان کسی نمی‌نشست اول انقلاب را تعریف کند و سپس به دنبال اجرای تئوری‌ها برود، حتی انقلاب کبیر فرانسه هم چنین نبود. شاید بتوان گفت که انقلاب روسیه معروف به «اکتبر» هم، دست‌کم تا نگارش «تزهای آوریل» توسط لنین تعریفی از پیش نداشت. اما در مورد ایران، تعریفی که در فاصله بین مشروطیت تا انقلاب ۱۳۵۷ ازسوی هواداران راستین دموکراسی، آزادی و حاکمیت ملی داده می‌شد این بود که به‌طور خلاصه، مشروطه عبارت است از حاکمیت مردم و اینکه مجلسی که منتخب مردم است باید تمام تصمیمات مربوط به سرنوشت کشور و ایرانیان را اتخاذ بکند و شاه هم یک مقام تشریفاتی است. این البته منطبق بود و یا باید با جزییاتی که در قانون اساسی و متمم آمده بود انطباق پیدا می‌کرد که متأسفانه باید گفت همواره آزادی کامل مردم را تأمین نمی‌کرد، اما برای دوران خودش به مراتب مترقی‌تر بود و از آنچه پیش از آن در مملکت ما حاکم بود.
مسلم است که ایده‌ی مشروطیت پس از آشنایی با اندیشه‌های ترقی‌خواهی، آزادی، دموکراسی، عدم دخالت پادشاه در امور مملکتی و کلاً از بین‌بردن استبداد فردی در میان گروه‌ها یا قشرهایی از جامعه و به ویژه در میان نیروهای ناراضی از وضع کشور رایج شد. این منحصر به «روشنفکران» به‌معنای امروزی کلمه نبود، به این معنا که به شخصی همچون آقای سیدمحمد طباطبایی یا نویسنده‌ی کتاب سفرنامه‌ی ابراهیم‌بیک، یا دیگرانی که در این زمینه قلم می‌زدند و به ویژه روزنامه حبل‌المتین، منحصر نبود، بلکه در میان همه مطرح بود، با درک‌های کم و بیش متفاوتی.
بنابراین نمی‌شود گفت فقط «روشنفکران» علمدار و بانی گسترش ایده یا نظریه دموکراسی یا دموکراسی لیبرال به معنای خوب کلمه در میان ایرانیان نسبتاً آگاه بودند. توجه به جزییات مشروطیت و تاریخنگاری مشروطیت به ما نشان می‌دهد که عناصر برجسته قشرهای مختلف اجتماعی در گسترش این اندیشه در جامعه نقش داشتند. فراموش نکنیم که در جامعه پیش از مشروطیت، نهادهای پروتو ـ دموکراتیکی وجود داشتند، مانند اصناف در شهرها، جمع ریش‌سفیدان روستاها و طوایف در ایلات، که کدخداهای خود را انتخاب می‌کردند.
این منش که با شیر اندرون می‌شد و با جان به در می‌رفت ریشه‌ای کهن داشت و مانند دیگر کشورهایی که به‌سوی دموکراسی گام برداشتند، معیار ملموس مردم زحمتکش برای بیان خواست‌های دموکراتیک‌شان بود (یادآور شویم که اتحادیه‌‌های کارگری بریتانیا نیز در این نهادهای پروتو ـ دموکراتیک پیش‌سرمایه‌داری ریشه داشتند.) متأسفانه، باید گفت تاریخنگاری مشروطیت در ایران تقریباً پس از کسروی و آدمیت کمترین رشدی نکرد و کتاب‌هایی که باید نکات مختلف مشروطیت را باز می‌شکافتند تا آن را برای مردم و به ویژه علاقه‌مندان روشن‌تر بیان می‌کردند یا منتشر نشدند یا از عهده‌ی آن وظیفه برنیامدند.
خود کسروی در مقدمه‌ی تاریخ مشروطیت‌اش نکته‌ی جالبی را می‌گوید که باید به آن توجه کرد. او در مورد انگیزه‌هایی که او را به نگارش این دو جلد کتاب کشاند نوشته است: «نخست سی سال گذشت و یکی از آنان که در جنبش پا در میان داشته بود و یا خود می‌توانست آگاهی‌هایی را گرد آورد به نوشتن آن برنخاست و من دیدم داستان‌ها از میان می‌رود و در آینده کسی گردآوردن آنها را نخواهد توانست. یک جنبشی که در زمان ما رخ داده، اگر ما داستان آن را ننویسیم دیگران چگونه خواهد نوشت؟»
این نکته اساسی است، یعنی عدم توجه خود شرکت‌کنندگان در مشروطیت، آنانی که به قتل نرسیده بودند و زنده مانده بودند؛ عدم توجه آنان به تاریخنگاری این جنبش برای آگاه کردن نسل‌های بعدی، ضعف بزرگی در تداوم مشروطیت بوده است. توجه کنیم اولین باری که کسی در مورد مشروطیت کتابی نوشت و مشروطیت را به عنوان «انقلاب مشروطیت» یا «انقلابی برای قانون اساسی» معرفی کرد، ادوارد براون انگلیسی بود که از دوستداران صمیمی و یکتای ایران در خارج از کشور بود.
این کتاب به فارسی ترجمه شد، اما معلوم نیست که آیا در زمان رضاشاه هم چاپ شد یا نه؟ اخیراً، این کتاب مجدداً تکثیر شد، ولی در میان چاپ اول و دوم آن سال‌ها فاصله افتاد که نشانه عدم علاقه ایرانیان و به ویژه روشنفکران این کشور به پدیده‌ای به نام مشروطه در آن مقطع است. اضافه کنم که پیش از کودتای ۱۲۹۹ نیز سردار اسعد بختیاری دست به ترجمه‌ی اسنادی مربوط به مشروطیت زد که دولت بریتانیا باعنوان کتاب آبی منتشر کرده بود. این کتاب هم باز در همان چاپ اولش محدود ماند. در سالهای پس از انقلاب اخیر بود که مجدداً با همت آقای بشیری از نو چاپ شد. کتاب نارنجی حاوی اسناد وزارت‌خارجه روسیه تزاری در مورد مشروطیت حتی شناخته هم نبود، تا این اواخر تنها سه جلد آن منتشر شد، اما کارش ناتمام ماند.
اولین کسی که در میان ایرانیان به‌راستی تاریخ مشروطیت را کم و بیش در حد مدرن تاریخنگاری نوشت احمد کسروی بود. این کتاب را در اواخر حکومت رضاشاه به فارسی نوشت و اگر اشتباه نکنم، برای نخستین‌بار پس از سقوط رضاشاه، پس از شهریور ۱۳۲۰ منتشر کرد. چون در زمان رضاشاه مجلس فرمایشی با لعاب مشروطیت وجود داشت میسر نبود که در مورد مشروطه کتابی منتشر شود. بیفزایم که کسروی توجه‌اش به مشروطه خیلی بیش از این سال‌ها بود و تا آنجا که من می‌دانم، اساس نوشته‌هایش در مورد مشروطیت را نخست به زبان عربی نوشته بود و به طور پی در پی در یک مجله‌ی روشنفکران عرب که در شهر دمشق منتشر می‌شد به چاپ می‌رساند، نشریه عربی العرفان مقالات کسروی را طی سالهای ۲۴ ـ ۱۹۲۳ میلادی برابر ۱۳۰۳ـ ۱۳۰۲ خورشیدی منتشر می‌کرد.
البته آقای شاکری می‌دانیم کسروی، تاریخ هجده‌ساله آذربایجان را به شکل سلسله مقاله در ماهنامه پیمان از سال ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۹ چاپ کرد، سپس و به گفته خودش به این نکته توجه کرد که تاریخ رویدادهای مشروطه در آذربایجان را بدون پیوند با رویدادهای تهران و گیلان و دیگر جاهای ایران نمی‌تواند بنویسد. پس از همین سال ۱۳۱۹ نگارش و چاپ «تاریخ مشروطه ایران» را آغاز کرد که در پیوند با «تاریخ هجده‌ساله آذربایجان» و کامل شدن آن است.
نکته‌ی من این است که در دمشق تحت قیمومیت فرانسه، آزادی بیشتری وجود داشت تا ایران صاحب قانون‌اساسی. متأسفانه کمتر کسی از این روایات زبان عربی کتاب مشروطه کسروی مطلع است و تا آنجا که می‌دانم خود کسروی هم هیچ کجا به نشر اولیه‌ی کتابش به زبان عربی در آن مجله روشنفکری دمشق اشاره‌ای نکرده است. از این‌رو هیچ‌کس به سراغ ترجمه آن نوشته به زبان عربی نرفته است تا ببینیم در روایت اولیه‌ای که او به زبان عربی نوشته بود، چگونه با نهضت مشروطه برخورد کرده بود؛ یا اینکه روایت فارسی دقیقاً ترجمه‌ی همان نوشته‌های عربی بود.
این نکته از این نظر دارای اهمیت است که ما به ویژه با بی‌تفاوتی آنچه در ایران معروف به «روشنفکر» است نسبت به مشروطیت روبه‌رو بوده‌ایم و از طرف دیگر دارای اهمیت است بدانیم که آیا کسروی، بین چاپ اول به عربی و چاپ دوم به فارسی، کتابش را با توجه به اسناد و مدارک جدیدتری که احتمالاً یافته بود تکمیل کرده بود یا نه؟ این نکته دارای اهمیت است و ما به آن توجه نکردیم.
دگرگونی‌های اجتماعی، تحولات فکری و رویدادهای سیاسی را که سرانجام به فرمان مشروطیت انجامید چگونه می‌توان تعریف کرد؟ از «جنبش مشروطه‌خواهی» باید یاد کرد یا از «انقلاب مشروطیت»؟
در هیچ‌یک از نوشته‌هایی که در زمان مشروطیت منتشر شد، در میان ایرانیان، کسی از انقلاب مشروطیت صحبت نکرد. حتی در برخی از نوشته‌هایی که از یادداشت‌های نویسندگان آن دوره، بعدها به ویژه پس از انقلاب اخیر منتشر شدند، ازجمله نوشته شریف کاشانی، ما اشاره‌ای به انقلاب نمی‌بینیم.
به ویژه اینکه انقلاب در آن زمان به معنای شورش، اغتشاش، یا بلوا و امثالهم به کار می‌رفت. برعکس، سخن از مشروطه و مشروطه‌خواهی می‌شد، چون کسانی که این جنبش را به وجود آوردند، اگرچه تا حد زیادی تحت‌تأثیر انقلاب ۱۹۰۵ روسیه بودند، اما خودشان تصوری از انقلاب به معنای یک جریان عمیق اجتماعی نداشند که یک جامعه را دگرگون می‌سازد یا کاملاً از نظر سیاسی، فرهنگی و اقتصادی سامانی دیگر می‌بخشد و چون این تصور را نداشتند، این مفهوم هم در ذهنشان شکل نمی‌گرفت، اما پس از چاپ کتاب براون به زبان فارسی که ترجمه آن انقلاب مشروطیت بود، آهسته آهسته رجوع به انقلاب زیادتر شد، اما می‌بینیم که با این همه، کسروی از انقلاب مشروطیت صحبت نمی‌کند، بلکه عنوان کتابش جنبش مشروطه است و نه انقلاب مشروطیت. البته در هیچ جایی، کسروی این مطلب را توضیح نمی‌دهد. مفروض این است که او شاید به علت اینکه این رویداد را یک دگرسانی کامل فرهنگی، سیاسی و اقتصادی نمی‌دانست از آن به‌عنوان جنبش مشروطه یاد می‌کرد و آن را به این عنوان بررسی کرد.
در جنبش مشروطیت ایران سه نیروی روشنفکران و نخبگان سیاسی، روحانیون و بازرگانان در اعتراض به سلطنت خودکامه، به همسویی گراییدند. گفته می‌شود در جنبش مشروطه‌خواهی، «روح اعتراض» از دو منبع، نیرو و انگیزش می‌گرفت؛ منبع روشنفکری و منبع روحانی. پرسش این است که گرایش‌های فکری ـ سیاسی روشنفکران کدام‌ها بوده‌اند؟ نسبت و رابطه‌ی آنها با نیروی روحانی چگونه بود؟ آیا در جنبش مشروطه ابتکار طرح و پیشبرد ایده‌های نوین با روشنفکران ترقی‌خواه و لاییک بود یا در نسبت میان روشنفکران و روحانیون، حرف روحانیون غالب می‌شد؟
در مورد اینکه چه نیروهایی در جنبش مشروطیت شرکت داشتند باید بگوییم که متأسفانه تفکر حاکم بر ذهن نیروهای سیاسی که همواره به مشروطیت ارجاع می‌دادند تفکری کلیشه‌ای بود که از مقولات سیاسی و فرهنگی اروپایی نشأت می‌گرفت تا ارزیابی خودشان از نهضت مشروطیت و آنچه در آن نهضت گذشته بود. توضیح می‌دهم: اولاً: نکته‌ی مهم در اینجا این است که نهضت مشروطیت با شکست روسیه در جنگ با ژاپن و سپس انقلاب روسیه در ۱۹۰۵ شروع نشد، چون اگر بخواهیم دقیق‌تر صحبت کنیم باید گفت از نارضایتی برخی از گروه‌های اجتماعی (چون تجار) در آستانه سلطنت ناصرالدین شاه شروع شد به ویژه به هنگامی‌که تجار ایرانی در اثر قراردادهای نامطلوبی که دولت با روسیه و انگلستان امضاء می‌کرد و درنتیجه آن، تجار متضرر می‌شدند و کم‌کم ورشکست؛ تجار شروع کردند به عریضه‌نویسی و بیان نارضایتی خودشان از وضع کشور.
یکی از علایم اقدام تجار در دفاع از منافع خودشان، که با منافع مملکت یکسان می‌دانستند ـ که نباید گفت در آن زمان یکسان هم نبود ـ این است که در زمان امیرکبیر رفرم‌هایی انجام می‌گرفت و پس از امیرکبیر هم ناصرالدین شاه ناگزیر از رفرم‌ها و اصلاحاتی شد که البته هرگاه این اصلاحات آن‌قدر جلو می‌رفتند که زنگ خطر را برای قدرت مطلقه خود ناصرالدین شاه به صدا درمی‌آوردند، ناصرالدین شاه ناچار از قطع اصلاحات می‌شد. از سویی دیگر، بحران اقتصادی و فرهنگی کشور در دوره‌ی ناصرالدین شاه تشدید هم شد و برای نخستین بار خزانه دولتی آن قدر ضعیف شد که ناصرالدین شاه ناگزیر شد زمین‌های خالصه یا دیوانی را به عناصری که دارای امکانات مالی بودند، یعنی تجاری که از تجارت با دنیای خارج تحصیل سود و ثروت کرده بودند، فرمانداران، والیان، روسای قبایل و برخی از روحانیون که در دستگاه حکومتی نفوذ داشتند، یا به برخی از اراضی وقف نظارت داشتند و یا سوءاستفاده می‌کردند، بفروشد و این اراضی توسط آنان به مالکیت خصوصی در می‌آمد. در اینجاست که ما در واقع شاهد یک دگرسانی مالکیت عمومی حکومتی به مالکیت خصوصی هستیم که البته نفی تز سنتی، نه تنها کسانی است که به‌دنبال فرمول کلیشه‌ای مارکسیسم ـ لنینیسم روسی می‌رفتند، بلکه همچنین مخالف و مغایر با تزهایی است که غربیان غیرچپ هم عرضه می‌کردند و ایران را برحسب همان واقعیاتی که در اروپا وجود داشته بود یک کشور فئودالی می‌دانستند و مشروطیت را نهضتی به حساب می‌آوردند که در رفع، سرکوب، یا از میان برداشتن فئودالیته می‌کوشید.
معمولاً سئوال می‌شود که «طبقاتی» که در مشروطیت شرکت کردند کدام «طبقات» بودند و کدام رهبری را در دست داشتند؟ به نظر من، این پرسش‌ها براساس آن تصویر غلطی تدوین می‌شوند که گویی ایران عین جامعه اروپایی بود و بنابراین، مناسبات پیش از انقلاب مشروطیت مناسبات فئودالی بودند و انقلاب که شد، پس لابد یک انقلاب بورژوایی انجام می‌گرفت و ما وارد مرحله سرمایه‌داری می‌شدیم.
حتی اگر به نظر مارکس برگردیم، می‌بینیم درک او در سال‌ها آخر زندگی‌اش از کشورهایی چون ایران، ترکیه، چین و... متفاوت بود از درکش نسبت به کشورهای اروپایی و عقیده نداشت که در ایران فئودالیته وجود دارد، به طورکلی در مورد این نوع کشورها از شیوه تولید آسیایی صحبت می‌کرد که بعد مفصلاً در موردشان تحقیق کرد و توضیح داد. اگر این درست باشد و اگر مطالعات ما نشان بدهد، چنان که من در کتاب اخیر نشان دادم، در ایران زمین‌داری عمده، زمین‌داری دولتی و حکومتی بود، دیوانی و خالصه و زمین‌داری خصوصی ناچیز بود. فقط در دوران ناصرالدین شاه بود که یک دگرسانی در زمین‌داری رخ داد و زمین‌داری خصوصی به وجود آمد، آن هم توسط دست‌اندازی بسیاری از افرادی که در رده‌های بالای مملکت وجود داشتند، مانند نظامیان، تجار، روسای قبایل و برخی روحانیون که زمین‌داران جدید ایران شدند.
از همین‌رو هم بود که بسیاری از کسانی که در انقلاب مشروطیت شرکت کردند ازجمله کسانی بودند که تازه صاحب زمین‌های کشاورزی شده بودند. یکی از عوارض‌اش نبود امنیت ارضی در ایران و غصب زمین‌ها توسط دولت‌ها بود. کسانی‌که صاحب ملک و مال و منالی بودند آنها را وقف امام‌ها می‌کردند تا دولت نتواند به آنها دست‌اندازی کند. یکی از اولین قوانینی که مجلس اول گذراند، قانون تثبیت مالکیت بود، بنابراین، آنان که در روستاها صاحب مالکیت می‌شدند خواهان آزادی دهقانان و خواهان رفرم ارضی نبودند و یک تداخلی بین سرمایه‌داری گرد تجارت و زمین‌داری به وجود آمد.
این برخلاف اروپا بود که بورژوازی خواهان تغییر مناسبات ارضی در روستاها بود تا بتواند آنجا را به بازارهای فروش‌اش تبدیل کند. این کار در ایران انجام نشد و بسیاری از رهبران مشروطه خودشان زمین‌دارهای کوچک و بزرگی بودند که مسلماً انعکاس‌اش را هم ما در اولین قانون انتخابات می‌بینیم، دهقانان و همچنین زنان کوچک‌‌ترین حقی برای انتخاب نمایندگان‌شان نداشتند.
بعدها که دهقانان حق انتخاب کردن را پیدا کردند، متأسفانه، به علت ستمی که از طریق زمین‌داران نوخاسته بر آنان وارد می‌شد و بویژه از سوی رؤسای ایلات، دهقانان چاره‌ای جز این نداشتند که به نامزدهای رسمی بالادستی‌های‌شان رأی بدهند و در عمل رأی دهقانان به سود زمین‌داران تمام می‌شد تا به سود نیروهای آزادیخواه و دموکرات در جامعه.
صرفنظر از این قدمت مبارزاتی گام به گام و آهسته در دوران نزدیک به پنجاه سال پادشاهی ناصرالدین شاه، باید توجه داشت از زمانی‌که آن شخص بلژیکی به‌نام نوز (Naus) به مسئولیت گمرکات ایران منصوب شد، در اثر برنامه‌هایی که او تدوین کرد و به مورد اجرا می‌گذاشت بسیاری از تجار و نیز اجاره‌داران خصوصی گمرکات کشور اظهار نارضایتی می‌کردند و علیه حضور یک خارجی غیرمسلمان و حتی با ذکر اینکه یهودی نیز بود، نزد علما به شکایت می‌رفتند.
یکی از شکوه‌‌های تجار و دیگر کسانی که از بابت این رفرم‌ها در گمرکات کشور متضرر می‌شدند، این بود که روسیه تزاری حامی گروه بلژیکی گمرکات بود و این وضعیت نفوذ روز به روز روسیه تزاری را در کشور بیشتر می‌کرد و کل اقتصاد و سیاست ایران از طریق دربار در اختیار روسیه تزاری قرار می‌گرفت. توجه داشته باشیم که این فقط موجب نارضایتی این دسته از ایرانیان نبود، بلکه دولت بریتانیا و سفارتخانه بریتانیا در تهران هم متوجه نفوذ روزافزون روس‌ها و ایران بود و می‌کوشید به نحوی از انحا جلوی ازدیاد این نفوذ را بگیرد.
متأسفانه اسناد و مدارکی که به زبان فارسی باید از آن زمان وجود داشته باشد یا در اختیار مورخان قرار نگرفته یا کلاً از بین رفته‌اند. اما بررسی بایگانی بریتانیا از حدود سال ۱۹۰۰ به بعد نشان می‌دهد که بسیاری از کسانی که ناراضی بودند به علما رجوع و شکوه می‌کردند و سعی داشتند علما را وادارند که با تذکر به شخص شاه و فشار آوردن به دستگاه حکومتی او جلوی ازدیاد نفوذ روس‌ها و به ویژه اصلاحاتی را که قرار بود نوز انجام دهد یا داشت انجام می‌داد بگیرند.
با توجه به این نارضایتی که روز به روز در اقشار معینی از جامعه رشد می‌کرد، انگلستان نیز مجدداً متوجه اهمیت روحانیت در مبارزه با روسیه تزاری شد و می‌کوشید از راه‌های مختلف با برخی از علما وارد مذاکره بشود و آنان را در مخالفت با روسیه تشویق کند و ضررهای نفوذ روزافزون روسیه را متذکر بشود. مسلم است که بریتانیا دلش برای ایران نمی‌سوخت، ولی تطابق منافعی که آنان با منافع تجار و به هر حال قشرهای ثروتمند، ولی متضرر ایران داشتند موجب می‌شد که آن دولت از حمایت از این خواست‌های تجار وارد معرکه بشود.
مکاتبات زیادی در آرشیو بریتانیا هست که نشان می‌دهد بین سالهای ۱۹۰۰ تا ۱۹۰۵، از یک سو رفت و آمدهای زیادی بین تهران، نجف و کربلا و از سوی دیگر تماس‌هایی از راه دیپلمات‌های انگلیسی در بغداد، نجف و کربلا با برخی از علما انجام می‌گرفت. عدم توجه تاریخ‌نگاران ایرانی به اسناد و مدارک مشروطیت موجب شده است که نه تنها ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخش (تاریخ بیداری ایرانیان) را از تشکیل نخستین انجمن مخفی شروع کند، بلکه دیگران نیز همانند کسروی، تاریخ‌نگاری‌شان را از آن حرکاتی شروع کند که در روزنامههای خود ایران منعکس می‌شد (آن هم نه به‌طور کامل)، یعنی در واقع از ۱۹۰۵ به بعد عدم توجه به این اسناد و مدارک منتشر نشده موجب می‌شود که ما نسبت به نقش تجار و رابطه آنان با روحانیت توجه کافی نکنیم و این‌گونه بیندیشیم که این به اصطلاح «روشنفکران» مترقی عهد مشروطیت بودند که مخالفت با دستگاه دربار مظفرالدین شاه را شروع کردند.
درست است که برخی از «روشنفکران» در تبعید در آن زمان شدیداً با دستگاه پادشاهی آن دوران، نه با خود پادشاهی، بلکه با آن دستگاهی که روز به روز ایران را به زیر سیطره استعمار می‌برد مخالف بودند، چون روزنامههای اختر، ثریا و بخصوص روزنامه حبل‌المتین که شکایات تجاری را به نحوی از انحاء منعکس می‌کردند، اما نکته‌ی مهم در این است که هر جنبشی در آغاز با مخفی‌کاری شروع می‌کند، زیرا هنوز قوای مخالفان آن قدر نیست که بتواند علناً به صحنه بیایند و بخواهند که توده مردم را به‌دنبال خودشان بسیج کنند و بکشانند.
اگرچه توده ایرانی ناراضی بود، ولی عمده نیروهای ناراضی میان توده‌های مردم، به علت فقرزدگی و شدت سختی، ناچار از مهاجرت به خارج از کشور بودند، مثل قفقاز، آسیای مرکزی، ترکیه، عثمانی و حتی راه‌های دوردست‌تری همچون هندوستان یا کالیفرنیا، باید حس زد که مهاجران به این خطه آخری باید عمدتاً از میان مسیحیان ایران، یعنی آشوریان و ارامنه بوده باشند.
این امر موجب می‌شد که تعداد ناراضیان در داخل کشور کم شود و نیروهایی که دچار فقر می‌شدند نتوانند در یک جریان سیاسی اپوزیسیون و مخالفان رژیم داخل بشوند و نیروی انسانی آن اپوزیسیون را تشکیل بدهند. از سوی دیگر، به علت رقابت‌هایی که در دستگاه دربار وجود داشت و منافع مختلفی که بین گروه‌های مختلف درباری وجود داشت، مبارزاتی هم در درون این گروه‌ها به وجود می‌آمد؛ گاه همسویی با مبارزات تجار و روحانیون داشت و شاید اثر آنها هم، مثلاً در برانداختن اتابک اعظم امین‌السلطان بی‌تأثیر نبوده باشند؛ یا حتی موقعی که او از صدارت عظما ساقط شد و عین‌الدوله به‌جای او نشست، همچنین باز برخی از درباریان از در مخالفت با عین‌الدوله درآمدند و او را تضعیف می‌کردند.
بنابراین نمی‌شود گفت که همه نیروها یا عناصری که در رأس جامعه برای تغییر نظام یا تغییراتی در سیستم سیاسی ایران فعالیت می‌کردند ازجمله نیروهای مترقی بودند؛ برخی از اینان عناصری بودند که هیچ منافع مشترکی با مردم فقرزده و تجار ورشکسته یا حامیان روحانی آنان نداشتند.2 اشتراک فعالیت این گروه‌ها تصادفی بود.
صرفنظر از یکی دو جریان روشنفکری ـ مقصودم انجمن‌هایی است که در آغاز ۱۹۰۵ به‌عنوان نخستین انجمن مخفی و دومین انجمن مخفی تشکیل شدند که ناظم‌الاسلام کرمانی به آن اشاره می‌کند ـ دو انجمن مخفی از حدود سال ۱۹۰۱ تشکیل شده بودند و توسط یحیی دولت‌آبادی و برخی از دوستانش اداره می‌شدند این انجمن‌ها کار نسبتاً منظم و سیستماتیکی می‌کردند تا در میان مردم این تفکر جدید را به وجود بیاورند که تغییراتی سیاسی در کشور لازم و ممکن بود.
از اسناد موجود در بایگانی بریتانیا برمی‌آید که این انجمن‌های اولیه که در همان دوران آغازین قرن بیستم، مقصودم ۱۹۰۲ ـ ۱۹۰۱ تشکیل شدند، حتی جمهوریخواه هم بودند و هدفشان این بود که سلطنت را براندازند و یک حکومت جمهوری را جانشین آن کنند. منتها با توجه به کندی رشد نهضت و ریشه‌های عمیقی که پادشاهی درازمدت ایران در آن زمان در کشور داشت و عقیده‌ای که مردم نسبت به سلطنت داشتند، دایر بر اینکه شاه سایه خدا در روی زمین است ـ و این باور عمومی بود ـ نمی‌توانستند ایده جمهوریخواهی را به این آسانی در کارزار سیاسی به کار ببرند، به ویژه اینکه روحانیت هم در آن زمان موافق نظر جمهوریخواهی نبود.
نکته‌ی مهم در اینجاست، ضررهایی که مملکت در این دوران طولانی قاجار متحمل شده بود در چشم مخالفان ناشی از سلطنت دو پادشاه خوشگذران چون مظفرالدین شاه و ناصرالدین شاه بیشتر بود، تا نتیجه‌ی سیستمی به نام نظام پادشاهی که دیگر با خواست‌های در حال رشد در جامعه ایران در تضاد بود که باید دموکراسی وجود داشته باشد و اینکه مردم بر سرنوشت خودشان حاکم باشند و تصمیمات خودشان را خودشان از طریق مجلسی به نام مجلس شورا بگیرند. بنابراین باید گفت جنبش به غیر از این عده معدود، در میان بقیه به شیوه‌ای کورمال کورمال به جلو می‌رفت، فقط گهگاهی ما در اسناد قبل از ۱۹۰۵ اشاراتی به مجلس شورا می‌بینیم، ولی در آن روزهای بحرانی که نهضت به‌طور توده‌ای شروع می‌شد، سخن اصلی، سخن از عدالتخانه بود.
سخن از مشروطه و مشروطیت نبود و معلوم است که «روشنفکران» پیشروی‌خواهان جمهوری خودشان را ناگزیر از این می‌دیدند که دست به عصا راه بروند تا مگر خواست‌های «تندروانه» آنان موجب تحریک روحانیون توسط دستگاه درباری نشده و جنبش متضرر نشود.
این تفکر را ما مثلاً در برخی از نوشته‌های دهخدا و هم در روزنامه صوراسرافیل می‌بینیم که بدون آن‌که از جمهوری اسم ببرد، پایه‌های تفکر سلطنت را به‌عنوان نظامی که دیگر توانایی برآوردن خواست‌های مردم را نداشت می‌زد و سعی می‌کرد مردم را نسبت به ضررهای آن سیستم آگاه کند.
باز هم باید به این نکته توجهی بدهم، چنان‌که از کتاب کسروی یا ادوارد براون و دیگر نوشته‌ها بر می‌آید بین روحانیت هم یکدستی تفکر وجود نداشت و مثلاً سیدعبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبایی یک نظر نداشتند. در حالی که بهبهانی شخصی بود که همواره منافع نهضت را در نظر نداشت و در پس پرده اگر نگوییم سازش‌هایی، دست‌کم به مصالحه‌هایی تن می‌داد. آقای سیدمحمد طباطبایی به علت روشن‌بینی خاص و آشنایی که با فرنگستان داشت، به‌طوری که یک نویسنده ارمنی ـ روسی زمان تزاری در همان سال ۱۹۰۶ در کتابی به زبان روسی منتشر کرد آورده است، زبان فرانسه را می‌دانست و در مدرسه‌ای که افتتاح کرده بود فرانسه هم تدریس می‌شد.
این نکته را من در هیچ کتاب دیگری ندیده‌ام. بنابراین تفاوت نظرات بهبهانی و طباطبایی در آموزش‌هایی بود که داشتند و هم تفسیرهایی که آنان از اسلام و نقش آن در جامعه داشتند. از سوی دیگر، می‌دانیم که شیخ فضل‌الله نوری هم تفکر دیگری داشت که اگرچه در آغاز با مشروطه موافق بود، سپس به علت نزدیکی با محمدعلی شاه قاجار برخلاف مشروطه حرکت کرد و خود را در برابر بقیه روحانیون؛ چون طباطبایی، بهبهانی و ملاکاظم خراسانی و غیره که در عتبات بودند، قرار داد، تا حدی که در گفت‌وگویی با یک فرستاده دولت فرانسه در پاسخ به پرسش او دایر بر این که علت مخالفت برخی از روحانیون با مشروطه چه بود ـ و در اینجا البته اشاره‌اش فقط به شیخ فضل‌الله نوری نبود ـ ملاکاظم خراسانی صریحاً دلیل مخالفت آنان را «پولی» دانست که آنان از محمدعلی شاه دریافت می‌کردند و با تضعیف قدرت شاه و برآمدن حکومت مشروطه این وجوه که محمدعلی شاه و دستگاه پادشاهی در اختیار این روحانیون می‌گذاشتند قطع می‌شدند.
باید توجه داشت که معمولاً روحانیت از نظر مالی از دربار مستقل بود و از طریق خمس و زکاتی که مردم به روحانیت می‌پرداختند امور مالی خودش و طلاب را می‌چرخاند، یا به کمک فقرا و آسیب‌دیدگان اجتماعی می‌رسیدند. بنابراین روحانیت هم یکدست نبود و بر همین نسق می‌شود گفت که نیروهای موسوم به روشنفکری هم در دوران مشروطیت یکدست نبودند.
اگرچه برخی از آنها تحصیل‌کرده‌های فرنگ بودند و معمولاً در دستگاه حکومتی دارای سمت‌های مختلف بودند، یا حتی وزارت، اما با توجه به منافع شخصی خودشان نسبت به مشروطه موافقت یا مخالفت می‌کردند، یا کسانی بودند که در آغاز در صف مشروطه‌خواهان بودند، اما پس از کودتای محمدعلی شاه سمت او را گرفتند و به‌عنوان کسانی که مشروطه را خطری برای ایران (یا منافع خودشان) تشخیص می‌دادند از درِ مخالفت با مشروطه‌خواهان درآمدند.
از این‌رو صرفنظر از اینکه آیا در ایران آن زمان طبقاتی به‌معنای مارکسانه کلمه (طبقه در خود Klasse an sich) وجود داشتند یا نه؟ نمی‌توان مدعی شد که در سطح آگاهی، شرکت عناصر و گروه‌های مختلف در نهضت مشروطه با درکی طبقاتی (طبقه‌ای برای خود Klasse fuer sich) انجام گرفته بوده باشد.
ادامه دارد.
****************************************************
چهارشنبه ۱۴ مرداد ۱۳۹۴ ه.ش.
مشروطه را هنوز نمی‌شناسیم
گفت‌وگوی ناصر رحیم‌خانی با دکتر خسرو شاکری
(بخش دوم و پایانی)
زنده یاد خسرو شاکری زند
جنبش مشروطه‌خواهی ایرانیان دگرگونی فرهنگی و سیاسی بزرگ و بی‌همتایی در تاریخ معاصر ایران پدید آورد و آغازگر روند گذار جامعه‌ی سنتی، از آیین حكمرانی خودكامه به نظم نوآیین مشروطه‌‌گی بود. در آستانه‌ی سالگرد نهضت مشروطیت ایران هنوز آرمان‌های نافرجام این جنبش مردمی یعنی آزادی، حاكمیت قانون، تأسیس دولت ملی مدرن، پیشرفت و تجدد، همچنان خواست جامعه ایران است.
گفت‌وگویی که امروز بخش دوم و پایانی آن از نظر خوانندگان رادیو زمانه می‌گذرد، توسط آقای ناصر رحیم‌خانی از کوشندگان آزادی بیان و پژوهشگر با آقای خسرو شاکری انجام شده است. خسرو شاكری، استاد و پژوهشگر شناخته شده‌ی تاریخ معاصر ایران است که بیش از سه دهه در كار بررسی اسناد و پژوهش‌ها و دگرگونی‌های تاریخ سیاسی ایران از مشروطه به این سو بوده است.
آقای شاکری در بخش نخست این گفت و گو به بازنمایی مفهوم مشروطه، به تاریخنگاری وقایع مشروطه و به چند و چون مخالفت پاره‌ای از روحانیون با نهضت مشروطه پرداخت. اکنون بخش دوم این گفت و گو از نظر خوانندگان می‌گذرد.
گرایش‌های فكری دوران مشروطه كدام‌ها بودند؟
در مورد گرایش‌های فكری در دوران مشروطیت، باید بگویم متأسفانه من تحقیق جدیدی نسبت به آنچه آدمیت یا دیگران مثل باقر مؤمنی در این زمینه كرده‌اند انجام نداده‌ام، مگر این‌كه در زمینه سوسیال دموكراسی كه در كتاب اخیر به آنها مفصل پرداخته‌ام. بنابراین خواننده باید به نوشته‌های آنان رجوع كند.
در عین حال باید بگویم آنچه آنان نوشتند یا من نوشتم حرف آخر نیست و تاریخ را هر روز می‌شود تكمیل كرد و نسل جوانی كه علاقه‌مند به دموكراسی و رخنه آن اندیشه به ایران است بایستی توجه بیشتری به تحقیق در این زمینه بكند و بتواند آثار تازه‌‌تری و پیشرفته‌تری از آنچه تاریخ‌نگاران ایرانی یا انیرانی در این زمینه به دست داده‌اند به‌وجود بیاورند.
شما بیش از سه دهه است كه در كار بررسی اسناد و پژوهش در دگرگونی‌های فكری و سیاسی تاریخی معاصر ایران از مشروطه بدین سو هستید. در پژوهش‌ها و آثاری كه تاكنون منتشر شده چارچوب‌های تئوریك و مكتب‌های تحلیل تاریخی جنبش مشروطه‌خواهی ایران، كدام‌ها هستند؟ ویژگی‌های آن مكتب‌ها چیست و از دید شما تا چه اندازه در تحلیل رویدادهای مشروطه ایران موفق بوده‌اند یا اگر كاستی‌هایی دارند كدام‌هاست و از چیست؟
نكته مهم در مورد تاریخنگاری مشروطه این است كه ما توجه كنیم كه بیشتر تاریخ‌نگاران مشروطیت ـ تاریخ‌نگاران غربی یا شرقی به معنای شوروی ـ كه در مورد مشروطیت نوشته‌اند از موضع ایدئولوژیك خودشان نوشته‌اند. عمده این نوشته‌ها در دوران پس از جنگ جهانی دوم، یعنی در زمان جنگ سرد نوشته شدند و چنان‌كه در كتاب اخیرم یادآوری كردم، اظهار نظراتی كه تاریخ‌نگاران شوروی و یا غربی در مورد مشروطیت كرده‌اند همیشه در لفافه تحت‌تأثیر جنگ‌سرد بود و كوشش می‌شد كه مشروطه را طبق تمایلات ایدئولوژیك خودشان تعریف كنند؛ مثلاً غربی‌ها می‌كوشیدند كه نقش سوسیال دموكراسی را كه بویژه در دوران دوم مشروطیت، در دفاع از مشروطیت پس از كودتای محمدعلی شاه نقش مهمی داشت یا ذكر نكنند، یا اگر ذكر می‌كنند، به‌طور یك جریان غیرمهم ارزیابی كنند.
رجوع به نوشته‌ها و به كتاب‌های ایران‌شناسی مانند پیتر اِوری (Peter Avery)، آن ك. اس. لمبتن (Lambton)، نیكی كدی و غیره نشان می‌دهد كه عمدی در دستگاه فكری آنان وجود دارد كه مشروطه را طبق تعاریف خودشان تفسیر كنند، در حالی‌كه در شوروی كوشش این بود كه نقش سوسیال دموكراسی را بیش از آنچه بود ارزیابی كنند. در این ارزیابی‌ها كوشش می‌شد تقریباً تمام اهمیت را به الهاماتی كه سوسیال دموكراسی از جریان بلشویكی در قفقاز دریافت می‌كردند نسبت بدهند.
اجتماع مردم و روحانیون
این است كه ایرانیانی كه در دوران حزب‌توده، مشروطیت را از دید روسیه منعكس می‌كردند می‌كوشیدند كه این نهضت را از زاویه دید تاریخ‌نگاران شوروی در دوران استالین منعكس كنند، یعنی از دید تاریخ‌نگارانی چون خانم ایوانوا، میخائیل ایوانف، آروتونیان و صالح علی اف یا افرادی نظیر آنان كه اسامی‌شان و نظرات‌شان را در كتاب اخیر آورده‌ام. اما بودند دیگرانی كه در مورد مشروطیت اظهارنظر كردند، هم در زمان مشروطیت و هم پس از مشروطیت. در زمان مشروطه یك ارمنی روس به ایران آمد و كتابی نوشت در مورد جریان‌های مربوط به محمدعلی شاه.
او نه‌تنها به زبان روسی افشاگری می‌كرد، ازجمله در مورد جنایت‌های محمدعلی شاه و حمایت روسیه تزاری از ضدانقلاب در ایران، بلكه با یك نوع همبستگی و سمپاتی از سوسیال دموكرات‌ها سخن می‌گفت، ولی در عین حال نظر انتقادی خودش را نسبت به سوسیال دموكرات‌ها هم بیان می‌داشت، با این‌كه خودش سوسیال دموكرات بود. باید توجه داشت سوسیال دموكراتهای آن دوره بسیار متأثر از دید اروپایی بودند و از این‌رو نعل بالنعل طبق نظرات حزبی عمل نمی‌كردند.
نكته مهمی كه در مورد تاریخنگاری مشروطیت باید افزود این است كه منابع مهم تاریخنگاری مشروطیت در نوشته‌های روزنامههای مترقی است كه در آن سال‌ها در باكو و بویژه در تفلیس به زبان گرجی و به زبان روسی منتشر می‌شدند.
صحنه ای از زندگی اجتماعی ایرانیان در زمان مشروطه
در آلمان فكر نمی‌كنم چیز زیادی در زمینه مشروطیت نوشته شده باشد. تا آنجا كه من به آرشیو آلمان آشنایی دارم استنباطم این است به علت این‌كه در آن زمان ایران، كشور مهمی برای آلمان نبود محققان آلمانی و یا حتی سفارت آلمان در ایران توجه خاصی به مشروطیت نداشتند و همین امر هم در امریكا صادق است، مگر در مورد شوستر كه البته به لحاظ این‌كه در ایران سمت اصلاحات مالی را به عهده داشت و زیر فشار انگلیس و روسیه از ایران اخراج شد، كتاب خاطراتش را نوشت كه به فارسی هم ترجمه شده است، ولی این كتاب هم ازجمله كتاب‌هایی است كه باید همه می‌خواندند برای این‌كه بدانند چگونه سرنوشت ایران تعیین و انقلاب تعطیل شد. در اثر فشار روسیه و همدستی بریتانیا با آن كشور به راستی این كتاب باید در دستور قرائت هر ایرانی علاقه‌مند به امر مشروطه باشد.
منابع دیگری هم وجود دارند، منابعی كه به زبان روسی وجود دارند و اسناد وزارت امور خارجه روسیه است كه بلافاصله پس از انتشار كتب آبی، كه وزارت خارجه بریتانیا منتشر كرد به چاپ رسیدند و از آنها یاد كردم. متأسفانه كار ترجمه آنها ادامه نیافت. چقدر شایسته می‌بود این كار ادامه پیدا می‌كرد و باید ادامه پیدا كند. كتاب نارنجی هم منبع مهمی است كه پرتویی بر سیاست روس‌ها در ایران می‌اندازد و بعد وضعیت جنبش در شهرهای مختلف را منعكس می‌كند كه ما كمتر با آن آشنا هستیم. البته همه اسناد كنسولگری‌ها در این كتاب‌ها منعكس نیستند و شایسته است اكنون كه این اسناد در دسترس هستند مطالعه و ارزیابی شوند.
اما درباره ایرانیان، اصولاً همان‌طور كه پیشتر هم گفته‌ام، روشنفكران ایران، بویژه پس از دوران رضاشاه، به مسائلی چون مشروطیت و تاریخ تا پیش از شهریور ۱۳۲۰ توجه زیادی نكرده‌اند و در این مورد رساله‌هایی ننوشتند كه شناخت ما را نسبت به این دوران، نسبت به دوران مشروطیت، نهضت‌های آزادیبخش در گیلان و آذربایجان گسترش بدهند، مگر در پاره‌ای موارد با مقاصد ایدئولوژیك، چون كتاب رحیم نامور (برخی ملاحظات پیرامون انقلاب مشروطیت، تهران، ۱۳۵۸) كه نخست به بلغاری همچون رساله دكترا نوشته شد، اما پس از انقلاب به فارسی هم منتشر شد؛ بخصوص نهضت‌هایی كه در دوران رضاشاه، یعنی پس از تاجگذاری او در خراسان، آذربایجان و گیلان رخ دادند. (قیام سربازان ـ دهقانان قوچان كه تا نزدیكی مشهد را فتح كرد؛ قیام میرزا ابراهیم از همكاران كوچك‌خان در گیلان چند ماه پس از تاجگذاری رضاخان و قیام سربازان سلماس كه در همان زمان رخ داد.) اینها در میان نیروهای اپوزیسیون كاملاً ناشناخته مانده‌اند، چنان‌كه در مورد گروه ارانی كه نقش مهمی در اشاعه تفكر نو در ایران داشت نیز بدین‌سان است، مگر باز برای مقاصد ایدئولوژیك. ایرانیان به نوشته‌های حزب‌توده در این مورد قناعت كردند و هیچ نكوشیدند كه جنبه‌های ناشناخته آن حركت را معرفی كنند. اگر كسی در آن سال‌ها پیدا شد چیزی در این مورد بنویسد كوشش‌اش بیشتر در راستای توجیه سیاست حزب‌توده بود و تحریف اندیشه‌های ارانی و دگر جلوه‌دادن این گروه.
از همین گونه است، باز، شناخت ما از مسئله جمهوری. مثلاً ما اطلاعاتی بس ناچیز در مورد جمهوریخواهی در عصر مشروطیت داریم. اشاراتی چند در نوشته‌های من در اثر تحقیقاتی كه توانسته‌ام انجام بدهم هست، تا آنجایی كه من اطلاع دارم تنها كسی‌كه در نهضت اپوزیسیون ایران پس از كودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نسبت به جمهوریت توجه می‌كند، در مورد آن رساله‌ای كوتاه می‌نویسد و به‌طور مخفی در داخل ایران پخش می‌كند مصطفی شعاعیان است؛ كه امیدوارم این نوشته به زودی چاپ شود و در اختیار همگان قرار بگیرد. ولی هیچ‌یك از گروه‌‌هایی كه در سالهای ۲۸ مرداد تا انقلاب ۱۳۵۷ مبارزه كردند كوچكترین نوشته‌ای در مورد جمهوریخواهی و اهمیت این نهضت تدوین نكردند؛ هرگز اصل جمهوریخواهی جزو برنامه‌های آنها هم نبود، مگر حزب‌توده در یكی دو مورد كه آن هم با شرمساری عنوان شد.
عدم توجه به تاریخنگاری مشروطه عواقبی داشته كه به نهضت‌های پس از مشروطیت هم سرایت كرده است و این اهمال و كوتاهی موجب شده كه نسل‌های پس از مشروطیت شناخت درستی از تاریخ نداشته باشند و نتوانند با تكیه به ارزیابی‌های درست از مشروطیت و خواستهایی كه در آن زمان مطرح شد شناخت‌شان را از وضع اقتصادی ایران ارتقا دهند، تا در دوران بعدی بتوانند خود را از گزند تكیه به شعارهای كلیشه‌ای ایدئولوژیك محفوظ بدارند و با توجه به واقعیت جامعه، شعارهای سیاسی‌شان را مطرح كنند و بتوانند تماس خلاقی با توده مردم داشته باشند؛ كما این‌كه در مشروطیت گروه‌های مختلف رهبری‌كننده ـ اگر اسمش را چنین بگذاریم ـ در میان روحانیون مترقی و «روشنفكران» لیبرال و دموكرات و همچنین سوسیال دموكرات‌ها وجود داشتند كه كوشش‌شان بر این بود كه پیوندی با توده مردم، توده ناراضی و متضرر از حكومت پادشاهی قاجار به‌وجود بیاورند.
نكته دیگری در همین رابطه قابل ذكر است؛ برنامه‌هایی كه گروه‌های فعال در مشروطه به‌طور مدون یا به‌طور غیرمدون به‌كار می‌بردند. اینها برنامه‌هایی بودند كه كم و بیش با وضعیت واقعی كشور و سطح آگاهی مردم منطبق بودند. بهترین مثال برنامه سوسیال دموكرات‌هاست كه از هرگونه تندروی پرهیز می‌كرد و خواستهایی را مطرح می‌كرد كه در آن زمان قابل تحقق بودند، البته خواستهایی كه متأسفانه باید گفت، هنوز هم پس از صدسال باید تحقق پذیرند. آن دیگر به مشروطه‌خواهان مربوط نیست و نسل‌های بعد از مشروطه هستند كه مسئولیت آنها را به عهده داشته‌اند. مثلاً حتی مورد جمهوریخواهی در آغاز تدوین برنامه سوسیال دموكرات‌ها مطرح بود. نریمان نریمانف كه خودش یكی از تدوین‌كنندگان برنامه بود نظرش عوض شد و فكر می‌كرد برای كشوری مانند ایران نمی‌شود شعار جمهوری داد. همان‌طور كه پیشتر دیدیم مثلاً افرادی كه در داخل كشور فعال بودند چون یحیی دولت‌آبادی با این‌كه جمهوریخواه هم بودند و در آغاز همین نظر را داشتند، اما بعدها در طول مبارزه دیدند كه شاید جمهوریخواهی شعار مناسبی نبوده باشد. البته همین دولت‌آبادی و دهخدا به‌هنگام بازگشت به ایران در استانبول برنامه‌ای نوشتند به‌نام برنامه جمهوری ممالك متحده محروسه ایران3 كه درواقع همان شكل جمهوری فدرال بود و آن را در روزنامه‌ای كه دهخدا منتشر می‌كرد چاپ كردند و خلاصه‌‌ای از آن هم به فرانسه در پاریس منتشر شد. موفقیت و پیروزی بر محمدعلی شاه و استقرار مجلس دوم وسیله‌ای را فراهم نكرد برای آنكه تعداد كمی جمهوریخواه كه وجود داشتند آن شعار خودشان را به كرسی بنشاند. چنین شعاری نمی‌توانست موفقیت زیادی داشته باشد، بخصوص كه روحانیون مشروطه‌خواه هنوز خواهان مشروطه بودند و فكر می‌كردند یك شاه عادل، شاهی كه در امور سیاسی روزمره كشور دخالت نكند و فقط سنبل (مظهر) كشور باشد باید در رأس حكومت قرار گیرد. در زمینه های دیگر برنامه‌ای هم، سوسیال دموكرات‌ها و اجتماعیون ـ عامیون نظرات مشابهی داشتند. آنان طرفدار انقلاب سوسیالیستی و امثالهم نبودند. اصطلاح انقلاب را به كار نمی‌بردند، ولی امروز می‌شود تفسیر كرد كه آنچه می‌خواستند یك انقلاب دموكراتیك بود و خواست‌های اولیه دموكراتیكی كه در چارچوب انقلاب به نتیجه برسند.
اصولاً بحث بین برخی از سوسیال دموكرات‌ها برای این‌كه انقلاب باید انقلابی دموكراتیك باشد، جای تردیدی باقی نمی‌گذارد، مگر این‌كه برخی از سوسیال دموكرات‌ها در مكاتباتی كه با كائوتسكی و پلخانف متذكر شدند كه سوسیال دموكرات‌ها باید در واقع سوسیالیست‌های پیگیری باشند و در امور دموكراسی هم دخالت بكنند. برعكس مخالفین‌شان ـ اقلیتی از این گروه ـ نظرشان بر این بود كه اكنون نباید فعالیت سوسیالیستی می‌كردند، چون جایش در ایران نبود و پرولتاریایی وجود نداشت و به اصطلاح باید فعلاً بر خواست‌های دموكراتیك تأكید ورزید. همان‌ها بودند كه حزب دموكرات ایران را به‌وجود آوردند و در رأس آن افرادی چون سلیمان میرزا اسكندری، تقی‌زاده و... را مشاهده می‌كنیم، اما سازمان‌دهندگان اصلی و مغز متفكرش سوسیال دموكراتهای ارمنی تبریز بودند.
این مسائل را من مفصل در كتاب اخیر كه در ایران منتشر شده است ذكر كرده‌ام و خواننده علاقه‌مند می‌تواند به آن مراجعه كند.
روز افتتاح مجلس شورای ملی ایران در اتاق نظام
از مشروطه به این سو و در این صدساله آیا شناخت از دموكراسی و مشروطیت در جامعه ایران و در صورت‌بندی‌های سیاسی گوناگون ایرانی، سیر پیش‌رونده داشته است یا پس رونده؟ چه جوانبی از تاریخ مشروطه و نقش‌آفرینان در مشروطه به‌درستی بررسی نشده یا نیازمند بازبینی است؟
در این صدسال ما زیاد پیشرفتی نكرد‌ه‌ایم، نه از نظر شعارها و تحقق خواست‌های‌مان و نه از نظر شناخت خود مشروطیت. یعنی در این صدسال می‌شود گفت، شناخت مردم عادی كه هیچ، آنهایی هم كه معروف به «روشنفكر» بودند شناخت عمیقی از مشروطه ندارند و در بهترین حالت شناخت‌شان همان است كه در كتاب كسروی یا كتاب‌های مشابه آمده است. برخلاف انقلاب كبیر فرانسه كه هر سال، پس از گذشت بیش از دویست‌سال، ده‌ها كتاب در موردش منتشر می‌شود، در ایران هر ده‌سال هم یك كتاب در مورد مشروطیت بیرون نیامده است و ما از نظر شناخت تاریخ‌مان بس عقب هستیم. مملكتی كه از نظر شناخت تاریخ خودش عقب باشد مسلماً نمی‌تواند كشوری باشد كه پیشرفت فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بكند و بتواند دموكراسی را متحقق نماید. به نظر من غفلت از این امر موجب شده مردم و مبارزان راه آزادی و دموكراسی از واقعیت‌های جامعه و صدسال اخیرشان دید درستی نداشته باشند و نظرات اولیه را در یك حالت متحجر حفظ كرده باشند.
باید در مورد نقش مهم مردم عادی در مشروطیت صحبت كرد، چون همان‌طور كه كسروی می‌گوید نقش مهم در مشروطیت به نادرست به افراد معروف داده می‌شود، اگرچه برخی از افراد معروف مثل آقای طباطبایی، یحیی دولت‌آبادی و... نقش‌های مهمی داشتند؛ برخی از كسان هم مشروطه‌خواه شناخته شده‌اند، مانند میرزا نصرالله خان مشیرالدوله، درحالی‌كه كسروی نشان می‌دهد كه او با محمدعلی میرزا دست به یكی كرده بود و جزو كسانی بود كه درصدد از بین بردن مشروطه بود. كسروی توجه ما را به این نكته جلب می‌كند. ناآگاهی و نادانی مردم درباره داستان جنبش موجب شده است ما نیروهای اصلی، یعنی نیروهای مردمی شركت‌كننده در مشروطیت را نشناسیم؛ كسانی‌كه این مبارزه را به سرانجام رساندند، حداقل در آن مرحله. این نكته مهم است چون بسیاری از این نیروهای مردمی در انجمن‌های انقلابی شكل گرفته بودند و آن انجمن‌ها درواقع مكانیسم‌های اعمال قدرت مردم بودند و مجلس عملاً و باوجود تمایل بالادستان آن، به آنها تكیه می‌كرد. متأسفانه پس از تشكیل مجلس دوم این انجمن‌ها را منحل كردند، یا بر اثر وضعی كه بر مردم حاكم شد این انجمن‌ها آهسته آهسته از میان رفتند. با از میان رفتن انجمن‌ها، قدرت مجلس و قدرت دموكراسی در مملكت كم شد. به گفته كسروی، نیروهای گمنام و بی‌شكوه در مشروطه مورد توجه تاریخ‌نگاران قرار نگرفته‌اند. مطالعه انجمن‌ها از طریق بررسی اسناد و مداركی كه در آرشیوهای خود ایران هست می‌تواند پرتوی زیادی بر تاریخ مشروطه بیفكند. هر انجمنی ضرورتاً انجمن مردمی نبود. تعدادی از عناصر ارتجاعی هم دست به تشكیل انجمن زده بودند و فكر می‌كردند كه از طریق انجمن‌ها می‌توانند از مشروطیت جلوگیری و یا آن را منحرف كنند. بنابراین لغت انجمن هیچ چیزی را نشان نمی‌دهد. باید مورد به مورد این انجمن‌ها مطالعه بشوند و دیده بشود كه چه انجمن‌هایی انجمن‌های مردمی و دموكرات‌منش بودند و چه انجمن‌هایی آلت دست عناصر ارتجاعی.
نكته مهمی كه باز باید مورد توجه قرار بگیرد این است، تحلیلی كه انقلاب مشروطیت را انقلاب بورژوایی می‌داند باید نشان دهد كه چگونه انقلاب مشروطیت یك انقلاب بورژوایی بود. اگر انقلابی بورژوایی بود، باید در ایران قاعدتاً یك پرولتاریایی هم وجود می‌داشت؛ ولی تا آنجایی كه ما می‌دانیم جز چند كارخانه كوچك، كارخانه مهمی در ایران وجود نداشت. كسانی‌كه به روزمزدی روی آورده بودند، صنعتگر یا دهقان بودند، كسانی بودند كه از ایران مهاجرت می‌كردند. اگر بشود گفت كه ایران دارای پرولتاریای تازه‌پایی بود، این پرولتاریا در قفقاز یا آسیای مركزی بود و نه در خود ایران. اینان به‌جز فعالان سوسیال دموكرات، نقش زیادی در مبارزات مشروطیت نداشتند. نمی‌شود به‌طور مكانیكی مفاهیمی را كه در مورد انقلاب‌های اروپا به كار رفته است در مورد ایران به كار برد. كاربرد ناصحیح آنها موجب تاریك شدن افق شناخت می‌شود، كمااین‌كه شده است. یكی از مشكلات ما در صدسال اخیر كاربرد مفاهیم اروپایی بوده است كه به ضرر شناخت ما از وضعیت ایران، چه در مورد مشروطیت چه در موردهای بعدی، تمام شده است.
همین مورد را ما در مورد مصدق می‌بینیم. چون حزب توده موفق شد عده زیادی از كارگران را بسیج كند و جمع آنان را طبقه كارگر در ایران می‌دانست و خودش را هم مدعی رهبری طبقه كارگر به حساب می‌آورد، بنابراین باید برای خودش یك نماینده بورژوازی هم می‌تراشید و آن را مصدق تشخیص بدهد كه بنابراین باید به‌عنوان نماینده بورژوازی در مقابل حزب توده به‌عنوان نماینده «طبقه كارگر» با آن به مبارزه می‌پرداخت. در حالی كه مصدق نماینده بورژوازی نبود. چون ایران به آن معنای اروپایی، به معنای صنعتی، بورژوازی نداشت، در آن روزگار تمام این كاربست‌های نادرست، از هر طرف كه بوده باشد، موجب شد كه سیاست‌های عظیمِ اشتباه‌آمیزی به كار بسته شوند، جنبش را منحرف كنند و مانع از آن بشوند كه جنبش به نتیجه برسد.
در مسئله مربوط به شركت عناصر ارتجاعی و درباری در جنبش و رقابت‌های آنها در مشروطیت باید افزود، مبارزاتی كه برخی از درباریان، كه ظاهراً مشروطه‌خواه بودند، انجام می‌دادند مربوط به دموكراسی‌خواهی و آزادیخواهی نبود، بلكه مربوط بود به رقابت‌های داخلی خودشان با اتابك اعظم امین‌السلطان. یكی از جنبه‌های مبارزاتی آنان علیه امین‌السلطان این بود كه او را در شبنامه‌هایی به‌عنوان یك ارمنیزاده، یا یك گرجی معرفی می‌كردند، به این معنا كه او نه مسلمان بود و نه ایرانی و یك عنصر اجنبی بود، درحالی كه مسئله امین‌السلطان یا عین‌الدوله مسئله مذهب، دین یا ایرانی بودن یا ایرانی نبودن نبود، بلكه عبارت بود از مواضع ارتجاعی كه آنها داشتند و مواضعی كه به سود خودشان و اقشار دور و برشان بود. مگر عین‌الدوله ارمنی یا ارمنیزاده بود كه آن سیاست‌های ارتجاعی را به كار می‌برد؟ این نوع تبلیغات علیه امین‌السلطان در واقع یك نوع تبلیغات ارتجاعی بود كه مبارزه را از ضدیت با ارتجاع و استبداد دور می‌كرد و به جریان‌های ناسالم پیش می‌برد (پس از سرنگونی محمدعلی شاه این نوع تبلیغات در مخالفت راست‌ها و سفارت روسیه با انتخاب یفرم‌خان چون رئیس پلیس نمایان شد.) خوشبختانه عناصر خیلی روشنی چون سیدمحمد طباطبایی متوجه این امر می‌شدند و در همان آغاز پذیرفتند كه اقلیت‌های مذهبی در ایران جزیی از ملت ایران هستند و باید نمایندگان خودشان را داشته باشند. این امر با مخالفت عده زیادی روبه‌رو شد، چون برخی نمی‌خواستند نمایندگان ارامنه، یهودیان و زرتشتی‌ها وارد مجلس بشوند. آقای سیدمحمد طباطبایی تقاضا كرد كه در درجه اول نماینده خواست‌های ارامنه و یهودیان باشد، ولی زرتشتی‌ها و ارامنه نمی‌پذیرفتند. سرانجام این مسئله به سود اقلیت‌ها حل شد و نمایندگان‌شان در مجلس (دوم) حضور پیدا كردند. در مورد زرتشتیان نمی‌توانستند این حرف را بزنند، چون زرتشتی‌ها قدیمی‌ترین ایرانیان بودند و نمی‌توانستند به آنها تهمت غیرایرانی بزنند، ولی در مورد ارامنه تبلیغات زشتی می‌شد. خوشبختانه در فرایند خود مبارزه این امر تا حدی از بین رفت؛ بویژه پس از شركت ارامنه در مبارزه علیه محمدعلی شاه. اما پس از تغییر قدرت و بر سر كار آمدن دولت جدید و این‌كه یفرم‌خان به ریاست شهربانی رسید عده‌ای مخالفت‌شان با این دولت جدید را از طریق واردكردن اتهام ارمنی بودن به یفرم‌خان و سوءاستفاده‌های ارامنه از قدرت می‌كشاندند و سعی می‌كردند از این طریق در نیروهای مشروطه‌خواه نفاق بیفكنند.
در همین زمینه، باید توجه داشت زمانی كه در باكو بین مسلمانان و ارامنه زد و خوردهای زیادی می‌شد و بسیاری به قتل می‌رسیدند نیروهای مترقی قفقاز می‌كوشیدند كه دوستی و برادری بین مسلمانان و غیرمسلمانان را به‌وجود بیاورند و سازمان‌های سیاسی، چون سوسیال دموكرات‌ها، گروه‌ها و روزنامههای مشتركی را برای مسلمانان و ارامنه به‌وجود آوردند. اما این نفاق در داخل ایران دیده نشد. با این همه، برخی از مورخان غربی كه مایل به دامن‌زدن اختلاف بین مسلمانان و ارامنه هستند، با استناد به چند گزارش از دیپلمات‌های انگلیسی در ایران سعی می‌كنند چنان وانمود كنند كه اختلاف بین ارامنه و مسلمان‌ها در ایران در حد برادركشی بود و این البته جعل تاریخی است. ما می‌بینیم در عین این‌كه برخی تبلیغات ضد اقلیت می‌كردند، نیروهای مبارز مشروطه‌خواه با جبهه‌گیری علیه ارتجاعیون از این دست سعی می‌كردند كه از یگانه‌بودن تمام ایرانی‌های ارامنه، یهود و مسلمان صحبت بكنند. یكی از اعلامیه‌های مجاهدین هم كه در آن زمان منتشر شد، اما شناخته شده نیست، در همین زمینه است.
مایه تأسف است كه در دوران اخیر برخی سعی می‌كنند به‌عنوان آذربایجانی، آن نوع نزاعی را كه در شمال ارس (كه بعدها جمهوری آذربایجان نامیده شد) بین ارامنه و مسلمانان آنجا وجود داشت وارد ایران بكنند. آنان می‌كوشند در روزهایی كه ارامنه تظاهراتی در ایران و در دیگر نقاط جهان علیه قتل‌عام ارامنه در ۱۹۱۵ در تركیه عثمانی به پا می‌كنند، با حمله به ارامنه و آتش‌زدن كلیسای آنان، نفاق قدیم شمال ارس را به ایران منتقل كنند. گویی كه چنین نزاعی در دوران مشروطیت در ایران نیز وجود داشته بود. البته این یك جعلی است كه هیچ پایه تاریخی ندارد و تنها توجیه‌كننده همان نوشته‌های پراكنده برخی از تاریخ‌نگاران استعماری این نفاق‌افكنی آنهاست.
در پایان، خلاصه كنیم كه در این یكصدسال ما نتوانسته‌ایم تاریخ مشروطیت را بازسازی و تحلیل كنیم؛ نتوانسته‌ایم از آن شناختی كسب كنیم و آن را راهنمای خود در زندگی سیاسی و اجتماعی‌مان قرار دهیم.
پانوشت‌ها:
۱ـ تنها تعریفی كه خواست رهبری آن روزها را مدون می‌كند نظر ملاكاظم خراسانی است به شرح زیر: «اصلاح حال كلیه متصدیان امور و ترتیب آنها به طبقاتهم به اغماض از وضع ناهنجار و گماشتن وجهه همت به مصالح نوعیه و حفظ نوامیس دین، دولت و ملت... تحصیل اتحاد كامل فیمابین دولت و ملت، به‌طوری‌كه از روی واقعیت، نه محض لفظ و صورت، پدر و فرزند باشند... تهیه اسباب استغنا از اجانب و احداث كارخانجات و ترویج امتعه داخلیه و افتتاح مكاتب و مدارس كامله به تعلیم و تعلم علوم و صنایع محتاج الیها... در تهیه مقدمات این متحیر بودیم كه به چه وسیله ممكن تواند بود؟... تا آنكه مقدمات مشروطیت به میان آمد... با این‌كه اجمالاً فوائد و محسناتش معلوم بود، معهذا... در مقام فحص و از خصوصیات آن برآمدیم. بعد از تأمل كامل دیدیم مبانی و اصول صحیحه آن از شرع قویم اسلام مأخوذ است... و مجلس شورای ملی همان رابطه اتحاد و اتصالی است كه همیشه فیمابین دولت و ملت آرزومند آن بودیم و مفتاح تربیت و ترقیاتی است كه دیگر ملل نایل و ما محرومیم.» برای متن كامل این نامه به محمدعلی شاه، نگاه كنید به: ناظم‌الاسلام، تاریخ بیداری ایرانیان، بخش ۲، صص ۹۱-۲۸۷)
در برابر این نظر، دهقانان گیلان نظر دیگری داشتند. مالكان گیلان به مجلس نوشتند كه «رعایای گیلان همچون فرض كرده‌اند كه مشروطه بالمره آزادبودن و ندادن مالیات [سهم ارباب] است.» و مجلس هم پاسخ داد: «اهالی رشت به درستی معنی مشروطیت و حریت را نفهمیده‌اند.» (پیشین، بخش ۲، صص ۱۱۹-۱۲۰) خسرو شاكری.
۲ـ این از نادانی محض است كه ادعا شود روحانیت زمان مشروطه كلاً مخالف مشروطیت بود. خسرو شاكری.
۳ـ این برنامه باعنوان «نظم و ترقی» خلاصه برنامه جمهوری ممالك متحده ایران به تاریخ عاشورای ۱۳۲۷، نزدیك چهارده ماه پیش از فتح تهران و شكست محمدعلی شاه (۱۴ جمادی‌الثانی ۱۳۲۷هجری قمری برابر ۱۵ماه مه ۱۹۰۹ میلادی) منتشر شده است. واژه «محروسه» در این عنوان وجود ندارد. متن این سند یكبار در مسائل انقلاب و سوسیالیسم، مانیفست ۴، تابستان ۱۳۵۴ و سپس در اسناد تاریخی، جنبش كارگری، سوسیال دموكراسی ایران، ج ۱۳، در سال ۱۳۶۲ خورشیدی منتشر شد و هر دو به كوشش شاكری و با همان عنوان برنامه جمهوری ممالك متحده ایران، ناصر رحیم‌خانی.
منبع: زمانه، تاریخ انتشار: ۲۶ تیر ۱۳۸۹
