مهندس محمد توسلی
درس‌هايي از تجربه نهضت مقاومت ملي ايران
مرداد ماه یادآور کودتای ننگین ۲۸ مرداد، سقوط دولت ملی دکتر محمد مصدق و شکل‌گیری نهضت مقاومت ملی ایران است که در طول عمر فعالیت خود تا شکل‌گیری جبهه ملی دوم در سال ۱۳۳۹ برهه مهمی از تاریخ صد ساله ایران را به خود اختصاص داده است. مرور تجربیات این دوره از مقاومت ملت ایران در مقابل استبداد پهلوی و استیلای بیگانگان می‌تواند برای نسل امروز و فردای جامعه ما مفید باشد.دستاوردهای نهضت ملی ایران در راستای زمینه‌سازی برای تحول فرهنگی و اجتماعی، تقویت هویت ملی و مشخص شدن موانع توسعه ایران و تامین آزادی و استقلال کشور و همچنین علل موفقیت کودتاگران، مورد نظر این یادداشت نیست.
آنچه لازم است در این مقدمه به اختصار اشار شود، وجود زمینه اجتماعی برای شکل‌گیری اولین هسته‌های مقاومت بلافاصله پس از کودتاست. اولین اقدام نهضت مقاومت ملی خنثی کردن اقتدار کودتاگران برای کنترل بازار و رهبری بازاریان بود. صدور اعلامیه‌ای در اول شهریورماه با امضای آیت‌اله سید رضا زنجانی و دو تن دیگر با عنوان «مردان پر شرافت و با وفای بازار» این تاثیر مهم را در پی داشت و ضمن جمع کردن نیروهای پراکنده فعالان، قدرت جمعی نیروهای ملی را به کودتاگران نشان داد.
دومین اعلامیه با عنوان «نهضت ادامه دارد» با امضای «نهضت مقاومت ملی ایران» در هشتم شهریور ماه ۳۲ منتشر شد و خط مشی مقاومت در سه محور تعیین گردید و در اواخر شهریور ماه کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی با شرکت نمایندگان هیئت علمیه، بازار و احزاب ملی تشکیل و برنامه مبارزات خود را تدوین و ارائه نمود و با استفاده از مناسبت‌های مختلف از جمله برگزاری دادگاه دکتر مصدق و حضور در انتخابات و تهیه و انتشار نشریات آگاهی بخش، اقداماتی در راستای تحقق اهداف خود برنامه‌ریزی کرد. تحلیل و ارزیابی عملکرد مقاومت در این دوران و همچنین درس‌های آموزنده این تجربه تاریخی مورد نظر این یادداشت است.
نگاه تحلیلی به عملکرد نهضت مقاومت ملی
در تیرماه سال ۱۳۳۵ کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی ایران گزارش عملیات ۳۴ ماهه خود را به جلسه پلنوم که با حضور فعالان کمیته تشکیلات تهران نهضت مقاومت برگزار شد ارائه داد و اعضای پلنوم نیز گزارش بررسی‌های خود را تدوین و برای کمیته مرکزی ارسال داشت. [۱] بررسی این اسناد و سایر اسناد فعالیت حدود هفت ساله نهضت مقاومت ملی از یک سو دستاوردهای تاریخی و از سوی دیگر مسائل و مشکلات نهضت مقاومت ملی را برجسته می‌کند. قبل از پرداختن به مسائل و مشکلات فعالیت افراد و احزاب در این برهه از تاریخ کشور ابتدا به دستاوردهای نهضت مقاومت ملی به اختصار اشاره می‌شود.
دستاوردهای نهضت مقاومت ملی
به طور خلاصه می‌توان این دستاورد‌ها را در چهار محور زیر ارائه کرد:
اول ـ جلوگیری از مشروعیت دولت کودتا ـ استبداد پهلوی و استیلای خارجی (به طور مشخص آمریکا و انگلیس) که کودتا را مدیریت و مهندسی کرده بودند. با استفاده از رسانه‌های خود در صدد مردمی جلوه دادن دولت برآمده از کودتا بودند. همانگونه که اشاره شد از همان فردای کودتا هسته‌های مقاومت شکل گرفت و اقتدار دولت کودتا را با چالش روبرو ساخت. بازار و دانشگاه دو پایگاه اصلی تشکیلات نهضت مقاومت ملی بود شکستن مقاومت بازار و قربانی گرفتن سه دانشجو در ۱۶ آذر سال ۱۳۳۲ واکنش برنامه‌ریزی شده دولت کودتا برای سرکوب این پایگاه‌ها بود. برنامه‌های اعتصاب، اجتماعات و تظاهرات اعتراض‌آمیز به مناسبت‌ها و اقدامات آگاهی بخش در عرصه داخلی و بین‌المللی در طول این دوره زمینه‌های مشروعیت زدایی از دولت‌های برآمده از کودتا را فراهم ساخت.
دوم ـ برجسته کردن ناکارآمدی دولت‌های برآمده از شرایط کودتا ـ بدیهی است دولت‌هایی که در فرآیند انتخابات آزاد و سالم از سوی مردم انتخاب نشده باشند و از حمایت و پشتیبانی و مشارکت مردم بهره نگیرند و شکافی بین مردم و دولت وجود داشته باشد و به طور خلاصه حق حاکمیت ملت به مردم سپرده نشود نمی‌توانند کارآمد باشند.
نهضت مقاومت ملی در مقاطع مختلف با ارائه تحلیل و اقدامات خود برای نشان دادن این شکاف و دفاع از حقوق اساسی ملت به این مهم پرداخت:
حضور در انتخابات دوره ۱۸ و ۱۹ مجلس با شعار «یا پیروز می‌شویم یا رسوا می‌کنیم»، «تشکیل سازمان نظارت بر آزادی انتخابات»، شکایت به سازمان ملل متحد و همچنین برگزاری تظاهرات وسیع خیابانی، موفق شد مدارک و شواهد زیادی مبنی بر مخدوش بودن انتخابات دولت حاصل از کودتا بدست بیاورد و اهداف نهضت مقاومت ملی را پیگیری کند.
سوم ـ شکست برنامه‌های اصلاحات آمریکا در ایران در عرصه صنعت، کشاورزی و توسعه فرهنگی ـ اجتماعی ـ آمریکا که پس از کودتای ۲۸ مرداد منافع راهبردی خود را در ایران و منطقه پیگیری می‌کرد، سرمایه‌گذاری سنگینی برای حفظ دولت کودتا انجام داد اما بعلت ناکارآمدی دولت‌های برآمده از کودتا و شکاف عمیق ملت ـ دولت، این برنامه‌ها موفق نشد، به طوری که آمریکا مجبور شد در سال ۱۳۳۹ در دوره ریاست جمهوری جان کندی برای باز کردن فضای سیاسی ایران به شاه فشار بیاورد و با اجرای برنامه توسعه سیاسی شکست برنامه‌های خود را در ایران جبران کند.
چهارم ـ تربیت کادرهای سیاسی ـ اگر چه نهضت مقاومت ملی بعلت سرکوب‌های سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ و مشکلات داخلی نتوانست فعالیت خود را توسعه دهد و عملاً محدود شد اما یکی از دستاوردهای این دوره تربیت کادرهای سیاسی جدید بود که عمدتاً از نیروهای ملی و مسلمان بودند و در شرایط اختناق بار مسئولیت تداوم اهداف و برنامه‌های نهضت مقاومت ملی را بر دوش گرفتند. به همت این کادر‌ها در شرایط سیاسی جدید در سال ۱۳۳۹ با تشکیل جبهه ملی دوم و سپس نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۰ زمینه‌های توسعه فعالیت سیاسی در ایران فراهم شد.
شایان ذکر است که شادروانان مهندس بازرگان، آیت‌اله طالقانی و دکتر یداله سحابی پس از حدود یک دهه تلاش‌های فرهنگی ـ اجتماعی پس از شهریور ۱۳۲۰ عملاً براساس ضرورت و احساس وظیفه دینی و اجتماعی پس از کودتای ۲۸ مرداد فعالیت سیاسی خود را در نهضت مقاومت ملی آغاز می‌کنند و این دوران بستری برای بارور‌تر شدن و تداوم تلاش‌های اجتماعی آنان بوده است. جا دارد در اینجا یاد مرحومان رحیم عطایی، عباس سمیعی، عباس رادنیا و اخیراً مهندس عزت‌اله سحابی و همچنین آقایان مهندس عباس امیر انتظام، دکتر ابراهیم یزدی که از جمله کادرهای تربیت شده نهضت مقاومت ملی بودند و در دوران‌های بعد منشاء خدمات ارزشمندی شده‌اند را گرامی بداریم.
مسائل و مشکلات این دوره
همانگونه که اشاره شد هسته‌های اولیه نهضت مقاومت ملی با همت شخصیت‌های متعهد به نهضت ملی ایران و راه دکتر مصدق بلافاصله پس از کودتای ۲۸ مرداد شکل گرفت و پرچم مقاومت در مقابل رژیم کودتا را که احزاب و گروه‌های سیاسی بعلت زمینه‌ها و وقایع ۲۸ مرداد به زمین گذاشته بودند، برافراشتند. لازم است در اینجا یاد آیت‌اله سید رضا زنجانی که با شجاعت و آگاهی و قبول مسئولیت، منزل خود را پایگاه اولین جلسات شخصیت‌های پایه‌گذار نهضت مقاومت ملی قرار دادند نیز گرامی داشته شود.
بر پایه گزارش ۳۴ ماهه کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی به پلنوم فعالان در اول تیرماه ۱۳۳۵، نهضت مقاومت ملی در راستای برنامه اول خود در اواخر شهریور ۱۳۳۲ توانست نیروهای متفرق و پراکنده نهضت ملی ایران را سازمان‌دهی کند و احزاب و گروه‌های سیاسی را متمرکز سازد. بمنظور استفاده از توان تشکیلاتی احزاب نیروی سوم، پان‌ایرانیسم، مردم ایران و ایران نمایندگان آن‌ها را برای شرکت در کمیته مرکزی، دانشگاه، اجراییه و سایر کمیته‌ها دعوت نمود.
عده زیادی از افراد این احزاب در راه پیشرفت نهضت مقاومت ملی، با کمال شجاعت و بی‌نظری همکاری نمودند و این امید وجود داشت که برای توسعه تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی با استفاده از تجربیات کادرهای این احزاب بتوانند توان تشکیلاتی مجموعه را بالا برد و تمام افراد وفادار به نهضت و راه مصدق در کادر واحد تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی متمرکز شوند.
اما با کمال تأسف باید اذعان کرد که این بخش اساسی از برنامه نهضت مقاومت ملی پس از مدتی با رکود روبرو شد. بطوریکه پس از ۳۰ تیر ۱۳۳۳ عملاً کمیته‌ها بدون حضور نمایندگان احزاب تشکیل گردید. بازخوانی سوابق عدم موفقیت این همکاری جمعی در ظرفیت این جستار نیست و علاقمندان می‌توانند به مجموعه گزارش‌ها و مکاتبات احزاب و کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی در این خصوص مراجعه کنند. اما محور اصلی و ریشه مشکلات در اختلافات داخلی احزاب و مسائل موجود در همکاری بین احزاب و نهایتاً ظرفیت پایین همکاری جمعی این مجموعه با هم قابل ارزیابی است.
علاوه بر حس تمامیت‌خواهی، خودخواهی و عدم گذشت سیاسی چه در برابر هم و چه در برابر کادرهای نهضت مقاومت که مانع توسعه همکاری جمعی احزاب و تقویت سازمانی و تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی گردید در اینجا باید به دو عامل بازدارنده دیگر نیز اشاره شود. آشنا نبودن مردم به ضوابط و مزایای کار دسته‌جمعی و تشکیلاتی و اصولاً ترس از ورود به کار جمعی و تشکیلاتی است که متأثر از روحیه و فرهنگ فردگرایی جامعه می‌باشد.
عامل دوم حضور افراد مشکوک و یا نفوذی نیروهای انتظامی و اطلاعاتی در احزاب است که در طول زمان بتدریج شکل گرفته بود. این امر موجب می‌شد که تصمیمات کمیته مرکزی و سایر کمیته‌های نهضت قبل از آنکه به مرحله اجرا در آید با شکست مواجه شود. این پدیده‌گاه چون ویروسی در داخل تشکیلات موجب سلب اعتماد افراد نسبت به هم و مختل شدن همکاری‌های جمعی در شرایط اختناق می‌شود که بایستی با آموزش و با تدبیر خاص با آن مقابله کرد.
درس‌هایی از تجربه نهضت مقاومت ملی ایران
برخی از کادرهای نهضت مقاومت ملی از جمله مهندس بازرگان در فروردین سال ۱۳۳۴ در ارتباط با لو رفتن دستگاه تکثیر نشریات نهضت مقاومت ملی بازداشت شدند. در این بازداشت مهندس سحابی نیز در سلول زندان لشگر ۲ زرهی همراه مهندس بازرگان بود. مهندس بازرگان در دوره این بازداشت کتاب «عشق و پرستش یا ترمو دینامیک انسان» را به رشته تحریر درآورد و کتاب «راه طی شده» را تکمیل نمود.
ظاهراً بیش از تألیف این آثار، مشغولیت ذهنی مهندس بازرگان و مهندس سحابی در دوران این بازداشت بررسی مسائل و مشکلات درونی نهضت مقاومت ملی و ریشه‌یابی و ارائه راهکار برای مداوای اساسی این دردهای همکاری‌های اجتماعی بوده است.
مهندس بازرگان خود در مدافعات دادگاه نظامی سال ۱۳۴۳ رهبران و فعالان نهضت آزادی ایران در عشرت‌آباد چنین گزارش کرده است:
«آنچه لازم‌تر و واجب‌تر از همه چیز است بعد از عشق و پرستش، تربیت دموکراسی و امکان مجتمع شدن و همکاری است که ما در اثر ۲۵۰۰ سال زندگی غیر دموکراتیک و غیراجتماعی، یعنی انفرادی تحت رژیم استبدادی، فاقد آن هستیم. نه می‌توانیم دور هم جمع شویم و نه وقتی دور هم جمع می‌شویم حاضر به گذشت و سازش و همکاری هستیم. پس باید عجالتاً، عملاً خود را برای فعالیت‌های اجتماعی تربیت کنیم. این افکار و استدلال‌ها را بعداً در یک سخنرانی جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج مطرح کردم و چاپ شده است. (احتیاج روز)» [۲]
خوب است از زبان مهندس عزت‌اله سحابی نیز جمع‌بندی تجربه نهضت مقاومت ملی را که در خاطراتش آورده است بشنویم:
«در داخل سلول (دوران زندان) فرصتی پیدا شد تا در خدمت مهندس بازرگان پیرامون عملکرد نهضت مقاومت ملی و نیروهای ملی به بحث و بررسی بپردازیم. بحث ما بر سر این بود که چرا اجتماعات و تشکل‌هایی که در ایران به جود می‌آیند در ابتدا گسترده هستند. اما بتدریج کوچک می‌شوند. برخلاف سایر نقاط جهان که تجمع‌ها و تشکل‌ها ابتدا در سطح محدودی تشکیل می‌شوند و بتدریج گسترش پیدا می‌کنند و بحث بر سر اینکه چرا کار گروهی در ایران معمولاً موفق نمی‌شود. در این بحث و گفت‌وگو‌ها، نظر مهندس بازرگان این بود که بعلت استبداد طولانی، ما ایرانی‌ها نتوانستیم کار جمعی بکنیم نه در زمینه سیاسی، و نه اقتصادی و نه اجتماعی و فرهنگی. در کارجمعی حتماً لازم است که افراد از بخشی از نظرات خود صرفنظر کنند تا بتوانند با سایرین هماهنگ شوند. در غیر اینصورت اگر هر کسی به آرای خود صد در صد پافشاری کند کار تشکیلاتی صورت نمی‌گیرد و تشکل به وجود نمی‌آید… بعد نتیجه گرفتیم که باید این نقیصه را به شکلی برطرف کنیم و راه چاره را هم در ایجاد تشکل‌های صنفی همچون انجمن‌های اسلامی در سطح جامعه دانستیم…» [۳]
مهندس بازرگان پس از آزادی از زندان سال ۱۳۳۴ بدون تظاهر و علنی کردن، جمعی از صاحبنظران اجتماعی را برای اجرایی کردن این راهکار راهبردی، جمع متاع (مکتب، تربیتی، اجتماعی، عملی) را تشکیل داد که جلسات آن تا سال ۱۳۵۸ که استاد مرتضی مطهری شهید شد ادامه داشت. متاع پایه‌گذار انجمن‌ها و مؤسسات فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی متعددی شد که هر یک منشاء خدمات زیادی بودند و عموماً خدمات آن‌ها به رغم محدودیت‌های سالهای قبل و بعد از انقلاب ادامه پیدا کرده است.
مهندس بازرگان حدود نیم‌قرن قبل در سال ۱۳۳۶ جمع‌بندی نظرات خود را که حاوی درس‌هایی از تجربه نهضت مقاومت ملی است با عنوان «احتیاج روز» در جشن عید قطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج ایراد کرد. [۴] پیام این سخنرانی، پاسخ به مبرم‌ترین مشکل فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه ماست. ضمن یادداشتی در کتاب «بازرگان راه پاک» با عنوان «احتیاج روز» به تفصیل به این موضوع پرداخته شده است:
«پیام احتیاج روز مهندس بازرگان در نیم قرن قبل، امروز نیز با ابعاد وسیع و پیچیده‌تری «احتیاج روز» جامعه ماست. از یک سو، با تمرین کار جمعی و یادگیری آزادی و دموکراسی می‌توان این مشکل رفتاری و فرهنگی را که مانع موفقیت کارکرد نهادهای مدنی است و اختصاص به جناح خاصی ندارد، برطرف نموده تا بسترهای لازم شکل‌گیری و توسعه نهادهای مدنی که پیش‌نیاز برنامه‌های توسعه کشوراست، فراهم گردد» [۵]
جا دارد علاقمندانی که تاکنون اثر «احتیاج روز» مهندس بازرگان را نخوانده‌اند آنرا بخوانند و آن‌ها هم که قبلاً خوانده‌اند یک بار دیگر آنرا بخوانند و بخوانیم و توصیه‌های آنرا در شخصیت فردی و اجتماعی خود نهادینه سازیم تا با اصلاح شخصیت حقیقی خود، راه برای تقویت همکاری‌های جمعی در جامعه هموار‌تر شود.
*منبع: مجله مهرنامه شماره ۱۴ مردادماه ۱۳۹۰
[۱] - جلد ۵ اسناد نهضت مقاومت ملی ایران ـ صفحات ۲۵۳ تا ۳۴۵ – انتشارات نهضت‌آزادی ایران ـ ۱۳۶۳
۱- مجموعه آثار مهندس بازرگان جلد ۶ ـ صفحه ۲۵۹ـ بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان ـ شرکت انتشار ـ ۱۳۸۵
۱- نیم قرن خاطره و تجربه مهندس سحابی ـ صفحه ۱۸۶ ـ ۱۳۸۸
۲- مجموعه آثار مهندس بازرگان جلد ۸ ـ بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان ـ شرکت سهامی انتشار ـ ۱۳۷۸
۳- بازرگان راه پاک، مجموعه مقالات همایش علمی ـ فرهنگی بزرگداشت مهندس بازرگان ـ بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان ـ انتشارات کویر ـ ۱۳۸۴
مقدمهمرداد ماه یادآور کودتای ننگین ۲۸ مرداد، سقوط دولت ملی دکتر محمد مصدق و شکل‌گیری نهضت مقاومت ملی ایران است که در طول عمر فعالیت خود تا شکل‌گیری جبهه ملی دوم در سال ۱۳۳۹ برهه مهمی از تاریخ صد ساله ایران را به خود اختصاص داده است. مرور تجربیات این دوره از مقاومت ملت ایران در مقابل استبداد پهلوی و استیلای بیگانگان می‌تواند برای نسل امروز و فردای جامعه ما مفید باشد. دستاوردهای نهضت ملی ایران در راستای زمینه‌سازی برای تحول فرهنگی و اجتماعی، تقویت هویت ملی و مشخص شدن موانع توسعه ایران و تامین آزادی و استقلال کشور و همچنین علل موفقیت کودتاگران، مورد نظر این یادداشت نیست. آنچه لازم است در این مقدمه به اختصار اشار شود، وجود زمینه اجتماعی برای شکل‌گیری اولین هسته‌های مقاومت بلافاصله پس از کودتاست. اولین اقدام نهضت مقاومت ملی خنثی کردن اقتدار کودتاگران برای کنترل بازار و رهبری بازاریان بود. صدور اعلامیه‌ای در اول شهریورماه با امضای آیت‌اله سید رضا زنجانی و دو تن دیگر با عنوان «مردان پر شرافت و با وفای بازار» این تاثیر مهم را در پی داشت و ضمن جمع کردن نیروهای پراکنده فعالان، قدرت جمعی نیروهای ملی را به کودتاگران نشان داد. دومین اعلامیه با عنوان «نهضت ادامه دارد» با امضای «نهضت مقاومت ملی ایران» در هشتم شهریور ماه ۳۲ منتشر شد و خط مشی مقاومت در سه محور تعیین گردید و در اواخر شهریور ماه کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی با شرکت نمایندگان هیئت علمیه، بازار و احزاب ملی تشکیل و برنامه مبارزات خود را تدوین و ارائه نمود و با استفاده از مناسبت‌های مختلف از جمله برگزاری دادگاه دکتر مصدق و حضور در انتخابات و تهیه و انتشار نشریات آگاهی بخش، اقداماتی در راستای تحقق اهداف خود برنامه‌ریزی کرد. تحلیل و ارزیابی عملکرد مقاومت در این دوران و همچنین درس‌های آموزنده این تجربه تاریخی مورد نظر این یادداشت است. نگاه تحلیلی به عملکرد نهضت مقاومت ملیدر تیرماه سال ۱۳۳۵ کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی ایران گزارش عملیات ۳۴ ماهه خود را به جلسه پلنوم که با حضور فعالان کمیته تشکیلات تهران نهضت مقاومت برگزار شد ارائه داد و اعضای پلنوم نیز گزارش بررسی‌های خود را تدوین و برای کمیته مرکزی ارسال داشت. [۱] بررسی این اسناد و سایر اسناد فعالیت حدود هفت ساله نهضت مقاومت ملی از یک سو دستاوردهای تاریخی و از سوی دیگر مسائل و مشکلات نهضت مقاومت ملی را برجسته می‌کند. قبل از پرداختن به مسائل و مشکلات فعالیت افراد و احزاب در این برهه از تاریخ کشور ابتدا به دستاوردهای نهضت مقاومت ملی به اختصار اشاره می‌شود. دستاوردهای نهضت مقاومت ملیبه طور خلاصه می‌توان این دستاورد‌ها را در چهار محور زیر ارائه کرد: اول ـ جلوگیری از مشروعیت دولت کودتا ـ استبداد پهلوی و استیلای خارجی (به طور مشخص آمریکا و انگلیس) که کودتا را مدیریت و مهندسی کرده بودند. با استفاده از رسانه‌های خود در صدد مردمی جلوه دادن دولت برآمده از کودتا بودند. همانگونه که اشاره شد از همان فردای کودتا هسته‌های مقاومت شکل گرفت و اقتدار دولت کودتا را با چالش روبرو ساخت. بازار و دانشگاه دو پایگاه اصلی تشکیلات نهضت مقاومت ملی بود شکستن مقاومت بازار و قربانی گرفتن سه دانشجو در ۱۶ آذر سال ۱۳۳۲ واکنش برنامه‌ریزی شده دولت کودتا برای سرکوب این پایگاه‌ها بود. برنامه‌های اعتصاب، اجتماعات و تظاهرات اعتراض‌آمیز به مناسبت‌ها و اقدامات آگاهی بخش در عرصه داخلی و بین‌المللی در طول این دوره زمینه‌های مشروعیت زدایی از دولت‌های برآمده از کودتا را فراهم ساخت. دوم ـ برجسته کردن ناکارآمدی دولت‌های برآمده از شرایط کودتا ـ بدیهی است دولت‌هایی که در فرآیند انتخابات آزاد و سالم از سوی مردم انتخاب نشده باشند و از حمایت و پشتیبانی و مشارکت مردم بهره نگیرند و شکافی بین مردم و دولت وجود داشته باشد و به طور خلاصه حق حاکمیت ملت به مردم سپرده نشود نمی‌توانند کارآمد باشند. نهضت مقاومت ملی در مقاطع مختلف با ارائه تحلیل و اقدامات خود برای نشان دادن این شکاف و دفاع از حقوق اساسی ملت به این مهم پرداخت: حضور در انتخابات دوره ۱۸ و ۱۹ مجلس با شعار «یا پیروز می‌شویم یا رسوا می‌کنیم»، «تشکیل سازمان نظارت بر آزادی انتخابات»، شکایت به سازمان ملل متحد و همچنین برگزاری تظاهرات وسیع خیابانی، موفق شد مدارک و شواهد زیادی مبنی بر مخدوش بودن انتخابات دولت حاصل از کودتا بدست بیاورد و اهداف نهضت مقاومت ملی را پیگیری کند. سوم ـ شکست برنامه‌های اصلاحات آمریکا در ایران در عرصه صنعت، کشاورزی و توسعه فرهنگی ـ اجتماعی ـ آمریکا که پس از کودتای ۲۸ مرداد منافع راهبردی خود را در ایران و منطقه پیگیری می‌کرد، سرمایه‌گذاری سنگینی برای حفظ دولت کودتا انجام داد اما بعلت ناکارآمدی دولت‌های برآمده از کودتا و شکاف عمیق ملت ـ دولت، این برنامه‌ها موفق نشد، به طوری که آمریکا مجبور شد در سال ۱۳۳۹ در دوره ریاست جمهوری جان کندی برای باز کردن فضای سیاسی ایران به شاه فشار بیاورد و با اجرای برنامه توسعه سیاسی شکست برنامه‌های خود را در ایران جبران کند. چهارم ـ تربیت کادرهای سیاسی ـ اگر چه نهضت مقاومت ملی بعلت سرکوب‌های سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ و مشکلات داخلی نتوانست فعالیت خود را توسعه دهد و عملاً محدود شد اما یکی از دستاوردهای این دوره تربیت کادرهای سیاسی جدید بود که عمدتاً از نیروهای ملی و مسلمان بودند و در شرایط اختناق بار مسئولیت تداوم اهداف و برنامه‌های نهضت مقاومت ملی را بر دوش گرفتند. به همت این کادر‌ها در شرایط سیاسی جدید در سال ۱۳۳۹ با تشکیل جبهه ملی دوم و سپس نهضت آزادی ایران در سال ۱۳۴۰ زمینه‌های توسعه فعالیت سیاسی در ایران فراهم شد. شایان ذکر است که شادروانان مهندس بازرگان، آیت‌اله طالقانی و دکتر یداله سحابی پس از حدود یک دهه تلاش‌های فرهنگی ـ اجتماعی پس از شهریور ۱۳۲۰ عملاً براساس ضرورت و احساس وظیفه دینی و اجتماعی پس از کودتای ۲۸ مرداد فعالیت سیاسی خود را در نهضت مقاومت ملی آغاز می‌کنند و این دوران بستری برای بارور‌تر شدن و تداوم تلاش‌های اجتماعی آنان بوده است. جا دارد در اینجا یاد مرحومان رحیم عطایی، عباس سمیعی، عباس رادنیا و اخیراً مهندس عزت‌اله سحابی و همچنین آقایان مهندس عباس امیر انتظام، دکتر ابراهیم یزدی که از جمله کادرهای تربیت شده نهضت مقاومت ملی بودند و در دوران‌های بعد منشاء خدمات ارزشمندی شده‌اند را گرامی بداریم. مسائل و مشکلات این دورههمانگونه که اشاره شد هسته‌های اولیه نهضت مقاومت ملی با همت شخصیت‌های متعهد به نهضت ملی ایران و راه دکتر مصدق بلافاصله پس از کودتای ۲۸ مرداد شکل گرفت و پرچم مقاومت در مقابل رژیم کودتا را که احزاب و گروه‌های سیاسی بعلت زمینه‌ها و وقایع ۲۸ مرداد به زمین گذاشته بودند، برافراشتند. لازم است در اینجا یاد آیت‌اله سید رضا زنجانی که با شجاعت و آگاهی و قبول مسئولیت، منزل خود را پایگاه اولین جلسات شخصیت‌های پایه‌گذار نهضت مقاومت ملی قرار دادند نیز گرامی داشته شود. بر پایه گزارش ۳۴ ماهه کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی به پلنوم فعالان در اول تیرماه ۱۳۳۵، نهضت مقاومت ملی در راستای برنامه اول خود در اواخر شهریور ۱۳۳۲ توانست نیروهای متفرق و پراکنده نهضت ملی ایران را سازمان‌دهی کند و احزاب و گروه‌های سیاسی را متمرکز سازد. بمنظور استفاده از توان تشکیلاتی احزاب نیروی سوم، پان‌ایرانیسم، مردم ایران و ایران نمایندگان آن‌ها را برای شرکت در کمیته مرکزی، دانشگاه، اجراییه و سایر کمیته‌ها دعوت نمود. عده زیادی از افراد این احزاب در راه پیشرفت نهضت مقاومت ملی، با کمال شجاعت و بی‌نظری همکاری نمودند و این امید وجود داشت که برای توسعه تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی با استفاده از تجربیات کادرهای این احزاب بتوانند توان تشکیلاتی مجموعه را بالا برد و تمام افراد وفادار به نهضت و راه مصدق در کادر واحد تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی متمرکز شوند. اما با کمال تأسف باید اذعان کرد که این بخش اساسی از برنامه نهضت مقاومت ملی پس از مدتی با رکود روبرو شد. بطوریکه پس از ۳۰ تیر ۱۳۳۳ عملاً کمیته‌ها بدون حضور نمایندگان احزاب تشکیل گردید. بازخوانی سوابق عدم موفقیت این همکاری جمعی در ظرفیت این جستار نیست و علاقمندان می‌توانند به مجموعه گزارش‌ها و مکاتبات احزاب و کمیته مرکزی نهضت مقاومت ملی در این خصوص مراجعه کنند. اما محور اصلی و ریشه مشکلات در اختلافات داخلی احزاب و مسائل موجود در همکاری بین احزاب و نهایتاً ظرفیت پایین همکاری جمعی این مجموعه با هم قابل ارزیابی است. علاوه بر حس تمامیت‌خواهی، خودخواهی و عدم گذشت سیاسی چه در برابر هم و چه در برابر کادرهای نهضت مقاومت که مانع توسعه همکاری جمعی احزاب و تقویت سازمانی و تشکیلاتی نهضت مقاومت ملی گردید در اینجا باید به دو عامل بازدارنده دیگر نیز اشاره شود. آشنا نبودن مردم به ضوابط و مزایای کار دسته‌جمعی و تشکیلاتی و اصولاً ترس از ورود به کار جمعی و تشکیلاتی است که متأثر از روحیه و فرهنگ فردگرایی جامعه می‌باشد. عامل دوم حضور افراد مشکوک و یا نفوذی نیروهای انتظامی و اطلاعاتی در احزاب است که در طول زمان بتدریج شکل گرفته بود. این امر موجب می‌شد که تصمیمات کمیته مرکزی و سایر کمیته‌های نهضت قبل از آنکه به مرحله اجرا در آید با شکست مواجه شود. این پدیده‌گاه چون ویروسی در داخل تشکیلات موجب سلب اعتماد افراد نسبت به هم و مختل شدن همکاری‌های جمعی در شرایط اختناق می‌شود که بایستی با آموزش و با تدبیر خاص با آن مقابله کرد. درس‌هایی از تجربه نهضت مقاومت ملی ایرانبرخی از کادرهای نهضت مقاومت ملی از جمله مهندس بازرگان در فروردین سال ۱۳۳۴ در ارتباط با لو رفتن دستگاه تکثیر نشریات نهضت مقاومت ملی بازداشت شدند. در این بازداشت مهندس سحابی نیز در سلول زندان لشگر ۲ زرهی همراه مهندس بازرگان بود. مهندس بازرگان در دوره این بازداشت کتاب «عشق و پرستش یا ترمو دینامیک انسان» را به رشته تحریر درآورد و کتاب «راه طی شده» را تکمیل نمود. ظاهراً بیش از تألیف این آثار، مشغولیت ذهنی مهندس بازرگان و مهندس سحابی در دوران این بازداشت بررسی مسائل و مشکلات درونی نهضت مقاومت ملی و ریشه‌یابی و ارائه راهکار برای مداوای اساسی این دردهای همکاری‌های اجتماعی بوده است. مهندس بازرگان خود در مدافعات دادگاه نظامی سال ۱۳۴۳ رهبران و فعالان نهضت آزادی ایران در عشرت‌آباد چنین گزارش کرده است: «آنچه لازم‌تر و واجب‌تر از همه چیز است بعد از عشق و پرستش، تربیت دموکراسی و امکان مجتمع شدن و همکاری است که ما در اثر ۲۵۰۰ سال زندگی غیر دموکراتیک و غیراجتماعی، یعنی انفرادی تحت رژیم استبدادی، فاقد آن هستیم. نه می‌توانیم دور هم جمع شویم و نه وقتی دور هم جمع می‌شویم حاضر به گذشت و سازش و همکاری هستیم. پس باید عجالتاً، عملاً خود را برای فعالیت‌های اجتماعی تربیت کنیم. این افکار و استدلال‌ها را بعداً در یک سخنرانی جشن عید فطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج مطرح کردم و چاپ شده است. (احتیاج روز)» [۲] خوب است از زبان مهندس عزت‌اله سحابی نیز جمع‌بندی تجربه نهضت مقاومت ملی را که در خاطراتش آورده است بشنویم: «در داخل سلول (دوران زندان) فرصتی پیدا شد تا در خدمت مهندس بازرگان پیرامون عملکرد نهضت مقاومت ملی و نیروهای ملی به بحث و بررسی بپردازیم. بحث ما بر سر این بود که چرا اجتماعات و تشکل‌هایی که در ایران به جود می‌آیند در ابتدا گسترده هستند. اما بتدریج کوچک می‌شوند. برخلاف سایر نقاط جهان که تجمع‌ها و تشکل‌ها ابتدا در سطح محدودی تشکیل می‌شوند و بتدریج گسترش پیدا می‌کنند و بحث بر سر اینکه چرا کار گروهی در ایران معمولاً موفق نمی‌شود. در این بحث و گفت‌وگو‌ها، نظر مهندس بازرگان این بود که بعلت استبداد طولانی، ما ایرانی‌ها نتوانستیم کار جمعی بکنیم نه در زمینه سیاسی، و نه اقتصادی و نه اجتماعی و فرهنگی. در کارجمعی حتماً لازم است که افراد از بخشی از نظرات خود صرفنظر کنند تا بتوانند با سایرین هماهنگ شوند. در غیر اینصورت اگر هر کسی به آرای خود صد در صد پافشاری کند کار تشکیلاتی صورت نمی‌گیرد و تشکل به وجود نمی‌آید… بعد نتیجه گرفتیم که باید این نقیصه را به شکلی برطرف کنیم و راه چاره را هم در ایجاد تشکل‌های صنفی همچون انجمن‌های اسلامی در سطح جامعه دانستیم…» [۳] مهندس بازرگان پس از آزادی از زندان سال ۱۳۳۴ بدون تظاهر و علنی کردن، جمعی از صاحبنظران اجتماعی را برای اجرایی کردن این راهکار راهبردی، جمع متاع (مکتب، تربیتی، اجتماعی، عملی) را تشکیل داد که جلسات آن تا سال ۱۳۵۸ که استاد مرتضی مطهری شهید شد ادامه داشت. متاع پایه‌گذار انجمن‌ها و مؤسسات فرهنگی، اجتماعی و حتی اقتصادی متعددی شد که هر یک منشاء خدمات زیادی بودند و عموماً خدمات آن‌ها به رغم محدودیت‌های سالهای قبل و بعد از انقلاب ادامه پیدا کرده است. مهندس بازرگان حدود نیم‌قرن قبل در سال ۱۳۳۶ جمع‌بندی نظرات خود را که حاوی درس‌هایی از تجربه نهضت مقاومت ملی است با عنوان «احتیاج روز» در جشن عید قطر انجمن اسلامی دانشجویان در دانشکده کشاورزی کرج ایراد کرد. [۴] پیام این سخنرانی، پاسخ به مبرم‌ترین مشکل فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی در جامعه ماست. ضمن یادداشتی در کتاب «بازرگان راه پاک» با عنوان «احتیاج روز» به تفصیل به این موضوع پرداخته شده است: «پیام احتیاج روز مهندس بازرگان در نیم قرن قبل، امروز نیز با ابعاد وسیع و پیچیده‌تری «احتیاج روز» جامعه ماست. از یک سو، با تمرین کار جمعی و یادگیری آزادی و دموکراسی می‌توان این مشکل رفتاری و فرهنگی را که مانع موفقیت کارکرد نهادهای مدنی است و اختصاص به جناح خاصی ندارد، برطرف نموده تا بسترهای لازم شکل‌گیری و توسعه نهادهای مدنی که پیش‌نیاز برنامه‌های توسعه کشوراست، فراهم گردد» [۵] جا دارد علاقمندانی که تاکنون اثر «احتیاج روز» مهندس بازرگان را نخوانده‌اند آنرا بخوانند و آن‌ها هم که قبلاً خوانده‌اند یک بار دیگر آنرا بخوانند و بخوانیم و توصیه‌های آنرا در شخصیت فردی و اجتماعی خود نهادینه سازیم تا با اصلاح شخصیت حقیقی خود، راه برای تقویت همکاری‌های جمعی در جامعه هموار‌تر شود. *منبع: مجله مهرنامه شماره ۱۴ مردادماه ۱۳۹۰
[۱] - جلد ۵ اسناد نهضت مقاومت ملی ایران ـ صفحات ۲۵۳ تا ۳۴۵ – انتشارات نهضت‌آزادی ایران ـ ۱۳۶۳۱- مجموعه آثار مهندس بازرگان جلد ۶ ـ صفحه ۲۵۹ـ بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان ـ شرکت انتشار ـ ۱۳۸۵۱- نیم قرن خاطره و تجربه مهندس سحابی ـ صفحه ۱۸۶ ـ ۱۳۸۸۲- مجموعه آثار مهندس بازرگان جلد ۸ ـ بنیاد فرهنگی مهندس مهدی بازرگان ـ شرکت سهامی انتشار ـ ۱۳۷۸۳- بازرگان راه پاک، مجموعه مقالات همایش علمی ـ فرهنگی بزرگداشت مهندس بازرگان ـ بنیاد فرهنگی مهندس بازرگان ـ انتشارات کویر ـ ۱۳۸۴
