به پیش اهل جهان محترم بود آنکس // که داشت از دل و جان احترام آزادی



پنجشنبه، تیر ۲۹، ۱۳۹۶

نگاهی به اسناد جدید منتشر شده درباره کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ سیا در ایران! نوشته مارک قازیروسکی

گودرز اقتداری
(سیا) بسیاری از مدارک خود را دهه ها قبل از بین برده است
در ماه ژوئن 2017 دفتر تاریخ نگاری وزارت خارجه ایالات متحده پس از سالها تاخیر سرانجام اسنادی را برای رویت عمومی آزاد کرد که دوران مداخله امریکا در کودتای 1332 در ایران را پوشش میدهد. رویدادی که در نتیجه ان چندین عامل و افسر اطلاعاتی سیا با کمک چندین ایرانی وابسته به شاه دولت نخست وزیر مورد علاقه مردم محمد مصدق را ساقط کرده و ژنرال بازنشسته زاهدی را بجای او منصوب می نمایند و دیکتاتوری را سامان می بخشند که بیست و پنج سال ادامه می یابد. برخلاف خاطرات شخصی که قبلا به قلم کرمیت روزولت در سال 1357 منتشر شده بود و یا اولین خلاصه تاریخی که بقلم دنالد ویلبر یکی از طراحان کودتا در سال 1379 در نیویورک تایمز منتشر شد مجموعه حاضر شامل نکات مهم تازه ای نیست و سوالات مهمی درباره روند پیشرفت کودتا در روز پایانی را همچنان بی پاسخ می گذارد.

مدارک با یادداشتی آغاز می شود که میگوید سازمان اطلاعات مرکزی (سیا) بسیاری از مدارک خود را دهه ها قبل از بین برده است، بطوریکه روایت کامل و دقیق از انچه گذشته را امروز غیر ممکن ساخته است. از سوی دیگر بسیاری از مدارک منتشر شده هم هنوز با تعداد زیادی خطوط سیاه پوشنده اسامی همراه است و برخی مطالب هم کلا سانسور شده اند. در عین حال در این مجموعه بخشی از خلاصه تاریخی اول بقلم ویلبر دید ه می شود ولی از خلاصه های دوم و سوم که قبلا در سال 2000 با محدودیت هایی منتشر شده بود دیگر خبری دیده نمی شود. بنابراین با وجود بخش زیادی از همین مطالب که با قلم سیاه پوشیده شده اند ارائه روند کامل وقایع همچنان ناتمام و ناقص بوده و اتصال جزئیات به هم غیرممکن است.

با این وجود اطلاعات جالبی هم در این مجموعه می توان یافت ازجمله درباره زنجیره تصمیم گیری هایی که به کودتا انجامید. ظاهرا مدافع اولیه طرح کودتا قائم مقام وقت و بعد ها مدیرکل سیا آلن دالس است که مداخله آمریکا در ایران را حتی قبل از انکه مصدق نخست وزیر باشد ارائه کرد و تنها دوهفته پس از نخست وزیری او هم خواستار ساقط کردن دولت وی شد. و اما مایه تعجب است که در این مدارک خبری از نقش جان فاستر دالس وزیر خارجه وقت در دفاع از کودتا و یا لابی انگلیس در جلب حمایت برای آن دیده نمی شود، مواردی که قبلا در خاطرات روزولت و نیز در سایر اسناد امده بود. گرچه مسئولین وزارت خارجه تمایل داشتند از کودتا در ایران از میانه سال 1952 به بعد حمایت نمایند، وزیر خارجه آچسون و رئیس جمهور ترومن با آن کاملا مخالف بودند. گرچه مدرکی موجود نیست که نشان دهد از چه تاریخی امریکائیان اماده سازی برای کودتا را آغاز کرده اند ولی بر اساس سایر اسناد موجود این تاریخ را حوالی 13 اسفند 1331 تا 13 فروردین 1332 میتوان حدس زد.

گرچه تصمیم برای تهیه مقدمات کودتا تحت ریاست جمهوری ایزنهاور گرفته شد اما سیا چندین بدیل مختلف را برای آن در دوران ریاست جمهوری ترومن طراحی کرده بود. اولین طرح در ماه مرداد 1331 وسیله ماکس تورنبرگ به سیا تسلیم شده است، که یک مدیر صنایع نفتی با سابقه مشاوره با وزارت خارجه و مدتها سابقه کار در ایران بود. طرح بعدی را یک افسر اطلاعاتی سیا بنام جان لویت حدودا یکماه بعد تر تهیه کرد و سومین طرح را هم دانلد ویلبر در پاسخ به طرح لویت تسلیم کرد که در آن پیشنهاد شده بود که بهتر است از الهیار صالح سفیر مصدق در واشنگتن و از نزدیکان وی به عنوان جانشین مصدق استفاده شود. پس از انکه دولت ایزنهاور برای اجرای کودتا مصمم شد دو طرح با اندک تغییراتی بر اساس طرح های لویت و ویلبر اماده شد که در آنها زاهدی به عنوان جایگزین تثبیت گردیده بود. این دو طرح الترناتیو به عنوان ضمایم 1 و 2 به تاریخچه خلاصه ویلبر از کودتا منتشره در سال 2000 وجود داشت ولی در اسناد جدید بدون هیچ توضیحی کاملا با قلم سیاه سانسور شده اند.

به اسناد جدید اما در عوض انچه حذف شده اند مطلب تازه و کاملا بدیعی اضافه شده است که می گوید همزمان با پیشبرد طرح کودتا و جایگزینی مصدق با سرلشکرزاهدی، یک طرح کودتا برای براندازی هر دو مرد مصدق و شاه هم وسیله وزیر دربار ابولقاسم امینی در بهار 1332 در نظر گرفته شده بوده است. امینی همراه با برادرش محمود امینی که فرمانده ژاندارمری بود این کودتا را برنامه ریزی می کرده اند که در آن با سران ایل قشقایی هماهنگی داشته اند که هم از مصدق حمایت میکرده اند و هم با سیا ارتباط داشته اند. امینی ها که خود از نوادگان قاجاری بوده اند تصمیم داشتند محمدرضا شاه را با عبدالرضا پهلوی که از مادر قاجاری است جایگزین نمایند. سفیر آمریکا لوی هندرسون و مدیر ایستگاه سیا در تهران راجر گویران چندین بار در این دوران با امینی دیدار می کنند. در ماه اردیبهشت 32 هندرسون از پیشنهاد امینی و طرح جایگزینی شاه با عبدالرضا پهلوی در یادداشتی به مسئولین سیا در واشینگتن حمایت نموده است و در عین حال اشاره می کند که در هر حال امینی را بعنوان جزئی از طرح کودتا به حساب خواهند اورد. در گزارش ویلبر از تاریخ کودتا ذکر شده است که تیم سیا در تهران کمی قبل از سقوط مصدق تصمیم گرفت که سعی کند طرح امینی- قشقایی را کنترل و یا خنثی کند ولی اگر طرح زاهدی شکست خورد از طرح آنان بعنوان بدیل بعدی حمایت نمایند.

اسناد اخیر جزئیات جالبی درباره لورفتن احتمالی و شکست کودتا در روزهای 24 و 25 مرداد 1332 دارد. روزنامه شجاعت وابسته به حزب توده ایران، جزئیات احتمال یک کودتای در شرف انجام را روز 22 مرداد منتشر کرد. حزب توده بعدا ادعا کرد که درباره طرح کودتا دانسته های خود را به اطلاع مصدق رسانده بود و به او برای وقوع کودتا هشدارداده است. کرمت روزولت در گزارش خود از روز 26 مرداد می نویسد که ژنرال محمد دفتری، یک حامی کلیدی زاهدی ممکن است برنامه کودتا را لوداده باشد، ولی بعدا او گزارش خود را تصحیح کرده و می گوید که افسر شهربانی دیگری بنام نادری در لو دادن ان دست داشته است. در گزارش تاریخی سیا اما امده است که شخصی از میان دستگاه امنیتی نظامی مخفی که تیم سیا برای کودتا اماده کرده بود این خبر را به بیرون درز داده است.

علاوه بر این، هیچ جزئیات دیگری در این مجموعه وجود ندارد که قبلا دانسته نبوده است و هنوز هم درباره واقعیت اجرای کودتا نکات بسیاری ناگفته و نامشخص است. بطور مشخص درباره جزئیات اقدامات تیم سیا در هفته های قبل از کودتا برای لطمه زدن به موقعیت دکتر مصدق در بین مردم که باعث شد در روز کودتا بسیاری از مردم در خانه بمانند چیزی منتشر نشده است، و یا چه اتفاقی باعث شد که سرپرست ایستگاه سیا در تهران راجر گویران چند روز قبل از کودتا برکنار شود، چرا شاه دو روز قبل از کودتا و با شکست مرحله اول کودتا فرار کرد، و چه کسی پشت تظاهرات مردم در روز کودتا برعلیه مصدق بود که به خیابان ها ریختند، و چه شد که طرفداران مصدق نتوانستند هیچ تجمعی در دفاع از او سازمان دهند و کسی برای دفاع از او هیچ اقدامی نکرد. اسناد تاریخی سیا از جمله گزارش ویلبر همه به نقش سیا در این اقدامات اشاره میکنند ولی از جزئیات نحوه اجرای ان هیچ اطلاعی هنوز افشا نشده است.

باوجود بر این در نهایت باید گفت که این مجموعه اطلاعات جالبی را در اختیار ما قرار داده است که از اقدامات دولت ایالات متحده پس از کودتا برای تثبیت موقعیت شاه و حکومت جدید پرده برمی دارد و نشان میدهد که نه فقط خود کودتا بلکه رژیم دیکتاتوری که برای دو دهه بعد از کودتا در ایران حاکم بوده است نیز با نظارت و دخالت ایالات متحده در ایران حکمرانی کرده است. مسئولین دولت آمریکا از قبل از کودتا 45 میلیون دلار به عنوان بودجه کمک اضطراری برای پرداخت به دولت جدید تهیه و یکی دو هفته پس از کودتا انرا در اختیار دولت ایران قرار دادند. بدنبال درخواست های مکرر شاه، دولت امریکا برنامه کمک مالی قابل توجهی را نیز برای بهبود وضعیت ارتش ایران از جمله تجهیزات نظامی در اختیار ایران قرار داد تا باصطلاح برای افزایش روحیه نظامیان بکار برود. آنها همچنین دولت زاهدی را ترغیب کردند که برای رفع اختلافات نفتی سریعا اقدام کند و در حل مشکلات بین بریتانیا و دولت ایران پادرمیانی هایی هم از سوی دولت آمریکا صورت گرفت. آمریکایی ها از سران ایل قشقائی هم خواستند در همکاری با دولت اقدام کنند و بدینوسیله مهمترین امکان سرپیچی و شورش بر علیه دولت در خارج از مرکز را خنثی کردند. سیا همچنین توانست پیروزی در انتخابات سال 33 را هم با مداخلات و دستکاری در نتایج برای دولت زاهدی و طرفداران شاه تضمین نمایند. اما مدارک منتشر شده در عین حال هیچ اشاره ای به تاسیس سازمان اطلاعات مخفی داخلی ایران (ساواک) نشده است که بعد از کودتا و با کمک سیا بوجود امد و انتشار مدارک ان هنوز نادیده گرفته شده است.

علاوه بر انچه تاکنون به نقل از مارک قازیروفسکی در این مقاله آمده است لازم است به موضوع دیگری درباره این مدارک هم اشاره کنیم -- مالکولم بیرن و بروس ریدل، که هردو از کارشناسان امریکایی هستند و درباره کودتای 28 مرداد تحقیق کرده اند، در یک جلسه مناظره در شورای اتلانتیک تایید میکنند که دلیل اصلی برای کودتای 1332 در ایران بیش از هر چیز از ترس انتشار تمایل به ملی کردن نفت در منطقه بود. بویژه برای امریکا گسترش این ایده به کشور های همسایه مانند عربستان مهم بود و نه ترس از انتشار کمونیسم و نفوذ حزب توده ایران. نه فقط در این مدارک حتی در خاطرات کرمیت روزولت، نوه تئودور روزولت رئیس جمهور اسبق ایالات متحده، هم اشاره ای به حزب توده وجود ندارد. در گزارش نهایی روزولت پس از کودتا و بازگشت به امریکا هم نامی از خطر حزب توده و کمونیسم دیده نمی شود. ریدل اضافه کرد که مدارک جدید حاکی است که تیم سیا ده ها منزل امن برای پوشش کودتاگران تهیه کرده بود که سرلشگر زاهدی هم در انجا سکنی داشت و عکسی هم در این مجموعه موجود است که زاهدی را در حال خروج از خانه امن سیا در ظهر 28 مرداد برای رفتن به ایستگاه رادیو برای اعلام پیروزی کودتا نشان میدهد.
---------------------------------
مارک قازیروسکی استاد علوم سیاسی در دانشگاه تولین، نیوارلئان لویزیانا ست. او همچنین نویسنده "سیاست خارجی آمریکا و شاه" (دانشگاه کورنل پرس 1991)، ویراستار مشترک با مالکوم بایرن "محمد مصدق و کودتای 1953 در ایران" (دانشگاه سیراکیوز پرس 2005) است. این مقاله در وبسایت لوبلاگ منتشر شده است.

برگرفته از اخبار روز